Афғонистон-жўғрофия интиқоми намунасидир

Ғарбнинг Афғонистонда омадсизликка учраши улар чиқарган қарорларнинг мафкуравий кучи асосида ва жўғрофияга нисбатан қўлма қўл ўтган нафратига қараб баҳоланиши мумкин.
Афғонистон тоғ ва водийлардан иборат бўлиб, ҳудуддан ҳудудга тик тепалик ва даралар орқали ўтилади: мамлакат блокларга бўлинган. Мазкур тузилма ҳукмрон давлатларнинг у ерга суқилиб кириш истакларига муаммо туғдиради. Бундай рельефни назорат остига олиш ниҳоятда мураккаб. Бу ҳолатдаги блоклар кўринишида ажралиб туришдан ташқари бунинг ижтимоий томони ҳам мавжуд. Мамлакат водийларида турли этник гуруҳлар истиқомат қилади: пуштунлар, ўзбеклар, тожиклар. Мазкур миллий гуруҳлар қабила ва уруғларга бўлинади, улар бир бирига рақибдир. Ҳатто подшолик даврида Кобулнинг марказий ҳукумати ҳам аҳоли устидан тўғридан тўғри назоратни ўрнатишга заиф бўлган.
Бундай табиий ҳаётийлик ва бу тарздаги миллий чалкашлик мамлакатни тушуниб етиш учун муҳим асослар ҳисобланади. Улар ўзаро боғлиқ ҳамдир. Қабилалар аниқ бир ҳудудий жойлашувга қараб ўзига хослигини сақлай олади. Масалан, биз ўз водийимизни кузата оламиз.
Шуни аниқлаштириш лозимки, жўғрофия иккита устқуртмага эга, яъни табиий ҳудуд ва юрт маданий жиҳатларини қамраган инсоний масалалар. Ғарб етакчилари буни кўришни ва тушуниб англашни исташмади, бу эса уларни мағлубиятга олиб келди.
Америкаликлар Афғонистоннинг миллий ва қабилавий хилма хиллигини тушунишмади. Бу эса " демократия, аёллар ҳуқуқи, инсон ҳуқуқларини олға суриб, "тузумни ўзгартириш" ни истаётган Ғарб давлатлари учун муаммоли ҳолдир. Ушбу омил жамият ва афғон анъанадорлигига, яъни ҳақиқий реалликка уйғун тушмайди. Шўропараст раҳбарлар Бабрак Кармал ва Нажибулло мамлакатни коммунистик ғоялар асосида модернлаштиришни исташган ва улар ҳам айнан шу тўсиқларга рўбарў келишган. Ғарб мамлакатлари бу хатони такрорлашди
2014 йили америкалик публицист ва геосиёсатчи Роберт Д. Каплан "Жўғрофия интиқоми. Кутилаётган ихтилофлар ва қочиш мушкул курашлар борасида жўғрофий хариталар нима дейди" китобини ёзди. Унинг ёзишича, биз бемалол Ойга кишиларни юборишимиз мумкин, лекин Ҳимолайни кесиб ўтишда ҳали ҳам мушкулотлар қаршисидамиз. Маданий ҳаётийлик билан юкланган шундай жўғрофий реаллик мавжудки, улар ўзаро чамбарчас боғлиқ ва буни диққатдан қочириш мумкинмас. Биз афғон жамияти ичига кириб, очиқ юракда жарроҳлик амалиётини ўтказишимиз мумкин, лекин менталитетни ўзгартиришга кўпроқ вақт зарур бўлади.
Келинг, ташбеҳ учун шахмат ўйинини олиб кўрамиз: геосиёсий нуқтаи назардан шахмат доналари ҳар хил сиёсий арбоблар ва турли давлатларни намоён этади, аммо биз ўйнаётган шахмат тахтаси ҳам аниқ динамикага эга, унинг квадратлари бир хил мутаносиб эмас: шунинг ўзи жўғрофиядир. Рельеф ва маҳаллий маданият билан боғлиқ квадратлар ўртасида шу сингари тафовут мавжуд. Париж ёки Вашингтон офисида ўтирган кишилар бу ҳақда унутишади. Жўғрофия эса ўзини эслатиб уқтириб қўяди, худди Афғонистон мисоли каби. Шу ўринда айтиб ўтиш лозимки, Афғонистон- жўғрофия интиқоми намунасидир: рельефини назорат этиш ўта мушкул, аҳолисини эса ўзгартириш қийиндир. Ғарб давлатлари учун мазкур мамлакатга тегишли ёқимсирамайдиган кўплаб инсоний омиллар мавжуд. Сўнгги ўн йилликда бунга қўшимча равишда бошқа омиллар ҳам пайдо бўлди. Жумладан, бунга тааллуқли Покистон, Россия, Хитой каби қўшни давлатлар етарли куч тўплашди: Россия Сурияга интервенцияси, Хитой эса глобал сирғалиб кириш воситасида. Бундан ташқари, баъзилар америкаликларни кетказиш ниятида толибларни қуроллантириб, "оловга ёғ қуйишди." Буларнинг бариси америкаликларга босимни кучайтирди. Аммо нимаики бўлмасин, жўғрофий реаллик эътиборга олинмади.
Афғонистонда "тузум ўзгариши" иш бериши мумкинмас, демократияни бармоқни бир чертиб ўрнатиб бўлмайди.Инсон ҳуқуқлари билан машғул нодавлат ташкилотлари жойларда реал воқеликдан узилган фаолларга илм ўргатишади, натижада бу борадаги сиёсатда ютуқлар хомхаёлини яратишади. Чунки нодавлат ташкилотларининг маҳаллий аъзоларидан раҳбарларигача ишини давом эттиришга молиявий рағбатни узайтиришдан манфаатдор, шунингдек, маҳаллий фаолларига Европа ёки Шимолий Америкага виза тўғирлаш масаласи бунга қўшимчадир.
Худди шу каби стратегия Ғарб дипломатиясида ҳам ўрин тутади. Кимки реалроқ ёндошса, уни вақтинча четга суришади, кимки хомхаёлликни қўлласа, уни кўтаришади. Шунинг учун Афғонистондаги ғарб ютуқларининг пештахтаси сифатида хизмат қилган Кобул бир неча соат ичида қулади.
Биз тушунмаётган реаллик, яъни этник, қабилавий ва уруғ-аймоқлик хилма хиллиги асосий ташкилий омил ҳисобланади Афғонистондаги сафарбарлик омили ижтимоий синфлар эмас, балки маълум этник ёки қабилавий дахлдорликдир.
Ироқ, Сурия ва Афғонистон бир жиҳатдан бунга далолатдир: стратегиялар мазкур мамлакатга ғарб тамойилларини тиқиштирадиган кишилар томонидан ўйлаб топилади, баъзида бу осмондан олинган ҳавойи ғоялар ҳамдир. Бу одамлар сиёсий тадқиқотлар Институтида маълумот олишган ва улар жўғрофияни бор ҳолида ўрганишмаган. Улар аҳоли кимлигини, жой қаерлигини фарқлашмайди, чунки офисдан ташқари чиқишмайди. Бундан ташқари жойлардаги кишиларга ишонишмайди, чунки уларнинг фикри улар қарашига мутлақо зид тушади. Мана шу сабабларнинг бари Сурия, Ироқ ва энди Афғонистондаги таназзуллар асосини ташкил этади.
Ҳозирда Ғарб 2:0 жангини олиб бормоқда: у Twitterга мук тушиб ижтимоий тармоқни муҳрламоқда ва яна маҳаллий муҳитга уйғунлашишни афзал кўрмаяпти. Бироқ тоғли водийларида ўтирган толиблар Twitter билан мулоқот қилмайдилар! Ғарб вакиллари интернетда маҳаллий деб билинадиган акторларни топишади. Чунки улар ижтимоий тармоқда кўринадилар, инглизча сўзлайдилар ва обуначилари анча сонда. Аслида улар маҳаллий воқеликдан айри хос қатлам вакилларидир.. Бироқ Ғарб намояндалари чинакам акторларни билишмайди, зотан улар вилоят, тумандан келиб, сиёсатда баногоҳ пайдо бўладилар.

Фабрис Баланш, Лион-2 университети ўқитувчиси, географ, La Figaro(Франция)