Dec 22, 2022
Бир неча йил аввал, адашмасам, 1915 йили осонгина ваҳшатли одам бўлиб етишиш мумкинлигини англадим. Камина Бразилиянинг Сан-Паулу шаҳридаги анжуманда маъруза қилиши керак эди, лекин рейсимни бир неча соатга кечиктиришди. Ташкилотчилар ташвишга тушишди, ахир шаҳардаги аянчли тирбандликлар туфайли мажлисга ўз вақтида етиб келмаслигим мумкин эди. Шунинг учун мени аэропортда кутиб олишиб, тикучарга ўтирғизишди, у эса бирданига меҳмонхона томига бориб қўнди.
Анжуман тугагач, мени пастда қайта аэропортга олиб бориб қўйиш учун машина кутарди. Ўша вақтда миямда бирозга бир фикр шамғалат бўлиб ўтди: "Нима, энди автомобилга ўтираманми?"
Айтгандек, кундалик ҳаётда мен одатда метрода юраман.
Мен ушбу майдакашлигимдан сабоқ чиқардим, яъни имтиёзлар кишини йўлдан оздириб, сенда тантиқликни уйғотиши ва чор атрофингдаги барча қаршингда нимагадир бурчли деган ҳиссиётни шакллантиришини тушуниб етдим. Лорд Актоннинг айтганларини қайта жумлага жойлаб, яъни у " ҳокимият бузади, мутлақ ҳокимият эса мутлақ бузади " деганига-баҳайбат имтиёзлар баҳайбат тарзда инсонни айнитади дея талқин қўшаман. Бундай тўхтамга келишга сабаб, имтиёзларга тўла шахсларни уларнинг юзига ўзларини ёмон тутаётганликлари ҳақида шартта айтишга журъат эта олмайдиган одамлар қуршаб олган.
Мана, мени нега ўзини ўзи абгорлаштирган Илон Маск уюштираётган спектакль ларзага солмоқда? Ҳа, бу менга қизиқ, айтинг-чи, бу кимга қизиқмас? Аммо ўта бой одам, истаганига эришишга ўрганган шахс, устига устак қолганларда ҳам ҳайрат уйғотадиган сажда намунаси бўлиб кўринаётган қиёфа ўз ҳадди доирасини йўқотиб, кулгу-масхараларга қолса, унда у, албатта, муаммоларини янада чуқурлаштириб, тишини қайраб, бошқаларга ташланиши тайин.
Энг қизиқарли савол шундаки, нега бугун бизни шундай одамлар бошқармоқда? Ахир биз аниқ қайсар олигархлар даврида яшамоқдамиз.
New York Timesдан Кевин Руз яқинда таъкидлагандек, технологиялар дунёсида Маскни қадрлайдиганлар сон мингта. Улар унда йиғлоқи мишиқини эмас, дунёни қандай бошқариш лозимлигини тушунадиган кишини кўришади. Ёзувчи Жон Ганц бундай мафкурани боссизм деб атаяпти. Унга кўра, муҳим шахслар кичкина одамлар қаршисида нафақат ҳисоб бериб ўтирмайди, уларнинг танқидига пинак ҳам бузмайди. Мазкур мафкурани қўллайдиганларда аниқ улкан ҳукмронлик бор, тўғри, бундай ҳокимият ҳисси Маск ва унга ўхшаганларни намойишкорона нафратлардан тўлиқ ҳимоя эта олмаяпти, аммо у барибир бор.
Лекин бу қанақасига йўл қўйиб бериладиган ҳол?
Техник тараққиёт ва ИЯМ ўсиши бахтиёр ва тенг ҳуқуқли жамият барпо этолмагани ажабланарли ҳол эмас. Хотиримга кўра, жиддий таҳлиллар ва поп-маданият келажак борасида тушкун башоратларни чиқармоқда. Аммо Жон Кеннет Гэльбрайтга ўхшаш ижтимоий танқидчилар, мавҳум назариялаштиришга мойил Уильям Гибсонга ўхшаш ёзувчилар корпоратив антиутопия манзарасини чизиб беришди, унда жамият эмас шахслар топталади, у ерда кўнгли нозик ва ўзига мафтун манман магнатлар ҳукмронлик қилишиб, ўзларининг инжиқликларини рўй-рост дастурхон этишади.
Хўш, нима бўлди ахир?
Бу саволга қисман жавоб шуки, улкан бойликка энг юқоридан туриб кўз қадалган. Твиттердаги шовқингача Илон Маскни Говард Хьюзнинг кексалиги билан менгзашаётганди. Бироқ Хьюзнинг бор давлати бугунги доллар баҳосига чаққанда ҳам Маск пулларининг олдида ҳеч вақо турмайди. Бир бутун айтганда, энг юқори баҳолашни назарда тутганда ҳам сармоядорлар бойлиги 40 йил аввалгидан кўра 10 баробар кўпроқдир. Замонавий суперэлитанинг беҳисоб пуллари уларнинг қўлига туганмас ҳокимиятни тутқазади, бу уларга болаларча хархаша қилиб бошқаришга ҳам ҳуқуқ беради.
Бундан ташқари, илгариги супербойлар синфи жамиятдан яширин хонанишин умр кечиришган бўлишса, ҳозирда улар машҳур шахсларга айланишмоқда. Бадавлат бўлаётиб, дунёни ўзгартираётган новатор қиёфасида уларда аслида зиғирча янги ҳеч нима йўқ. Мазкур тарих ўз илдизи билан камида Томас Эдисон даврига бориб тақалади. Бироқ информацион технологиялар ортидан оқиб келган бойлик мазкур образни сиғинадиган сиймога, культга айлантирди. Энди Стив Жобс ёки унга ўхшашни истайдиганлар тиқилиб ётибти.
Даҳо тадбиркор культи криптовалюталар инқирозида муҳим ролни ижро этди. FTX компаниясидан Сэм Бэнкман ушлаб кўрса бўладиган реал маҳсулот сотмаган. Буни ҳозирча банкротликка учрамаган унинг рақиблари ҳам сотмаган. Орадан кўп вақт ўтди, бироқ криптовалютанинг пул ювишдан бўлак дунёда ҳаётий бирон нимага қўлланилганини ҳеч ким кўрмади. Бнэкман-Фрид оммага дидсиз кийинган ҳолда ўзини мураккаб, истиқболни биз фақирлардан кўра бошқачароқ тушунадиган қилиб кўрсатганди.
Илон Маск зинҳор бундай тоифадан эмас. Унинг компанияси миниладиган автомобиллар чиқаради, ва учадиган ракеталар ҳам. Лекин унинг савдо кўлами ва айниқса компаниясининг бозор баҳоси унинг шахсий брендига жиддий боғлиқдир, буни эса у Худонинг берган куни бузгани бузган.
Натижада Маск ва Бэнкман-Фрид жамиятга даҳо тадбиркор ҳақидаги ўзига хос афсонани тақдим этиб хизмат кўрсатди ва мазкур афсона кўплаб зарарлар келтирди. Аммо ҳозирча Маскнинг эркаликлари Twitter га завол келтириб, фойдали ресурс қадрини ҳақоратламоқда, айнан шу ерда сиз билан биз маълумот ахтариб, оғзидан нима чиқаётганига масъул кишилардан уни олардик. Ва мазкур воқеанинг хотимаси хайрли тугаши даргумон бўлиб туюлмоқда.
Ҳа, шу мақолам учун Twitter да мени тўсиб қўйишса, ёки мазкур сайт телбавор мурожаатдан ўлиб нетса, менинг фикрларимни ва Twitterнинг бошқа қувғин-қочқинлари мулоҳазаларини Mastodon ижтимоий тармоғида кузатишингиз мумкин.
Поль Кругман, журналист, New-York Times, АҚШ
