Aug 20, 2021
Шахмат бўйича жаҳон чемпиони Борис Спасский ёлғиз ўзи столдаги тахтага кўз тикиб ўтирар, уни бир неча юз томошабин қуршаб олганди. Мухлислар, ташкилотчилар, тасвирчилар, изидан махсус қўйилган кгбчилар ва журналистлар асаблари таранг жим қотишганди. Америка ва дунёнинг бошқа мамлакатларидаги минглаб кишилар экран олдида аср матчини, иккита қудратли салтанатнинг катакли тахтадаги жангу жадалини кутишаётганди. Бироқ Рейкьявикдаги зал кимёвий реагентлар билан тўлдирилган колбани эслатарди, у эса катализаторсиз реакцияга киришмайди, зотан совет гроссмейстери рўпарасидаги "Роберт Фишер" ёрлиқли жой бўш эди.
Бу биринчи партияни ютқазган ғолибликка даъвогар безбет шахснинг иккинчи партияси эди Чемпионат бошида Бобби ташкилотчиларни мукофот қийматини икки карра рекорд нархга- 250 минг доллар ( бугунги ҳисобда 1,5 млн доллар) га кўтаришга мажбур қилди. Бу кўламдаги матч қандай қизиқиш уйғотишини билиб, қувлик қилишга тўғри келди. Сўнгра Фишер турнирни Рейкьявикдан Югославия пойтахти Белградга кўчиришни талаб қилди. Жанжалкашни миясини жойига қандай қўйиш шахсан АҚШ давлат бош котиби Генри Киссинжернинг қўлидан келди. Биринчи партиядаги ачинарли мағлубиятдан кейин сурбет Фишер залдан камераларни олиб чиқиб кетишни талаб қилди, унингча улар ўйлашга, мушоҳадага ҳалақит берарди. 1972 йилги жаҳон чемпионатини илк бора жонли эфирда узатишаётганди, ташкилотчилар реклама шартномалари имзолашган, бунинг асло иложи йўқ эди. Шундан сўнг даъвогар иккинчи партияга келмади ва унга техник мағлубият ёзилди.
Учинчи учрашувдан олдин Фишерни ташкилотчи ва ҳакамлар кўндиришга уринишди. " Роберт, наҳотки ўйинингни ўз ватанингда кузатишларини истамасанг? Сен учун дўстларинг, яқинларинг, ниҳоят онанг қайғурмоқда. "Охирги сўзда Боббининг ранги-қути ўчди, 157 та костюмидан бирини кийиб, диванда ястаниб ётган жойидан шартта турди, жимгина эшиккача борди." Сен ахир Америка Қўшма Штатларини тақдим этяпсан. "-дея изидан гапириб қолишди. Шахматчи қияда тўхтаб қолди." Мен Роберт Жеймс Фишерни тақдим қиляпман. "-деди-да эшикни қарсиллатиб ёпди.
Тўлиқ бўлмаган оилалардаги болалар нега ўзларини мазлум ҳис этадилар? Ахир унинг ёнида ота-онадан бири, ака-укалари, опа-сингиллари, дўстлари бўлади-улар сени танлашади. Ҳамма гап ҳаётингдаги муҳим ҳодисада керакли диққатнинг йўқлигидадир. "Ота-онасиз болалар бўривачча бўлиб вояга етади. Мен шунчаки одамман, ғайриоддий қисмат эгаси."-деганди Бобби Фишер.
Бўлажак шахматист умридаги ўқ воқеа унга қилинган хиёнат эди. Онаси Регина Вандер Швейцарияда туғилган, бир неча йил СССРда яшаган, Москвада ирсиятчи Герман Мюллерга ёрдамчи бўлиб ишлаган. Қиз Мюллернинг бошқа ёрдамчиси, биофизик Ханс Фишерга турмушга чиқади. Жуфтлик АҚШга кўчиб ўтади, Регина қизи Жоанни туғади, кейин Робертга ҳомиладор бўлади. Мазкур оила ўта камбағал яшарди. Ханс пул топиш учун доим сафарга жўнарди, хотини эса шифокорликка ўқиб, бир вақтнинг ўзида ишларди. Бироқ ўғил туғилишидан бир оз илгари оила ажралди.
Регина қўлида икки бола билан қолиб, базўр кун кечира бошлади. Бундай олиб қараганда Робертни опаси катта қилди, айнан у унга шахмат сотиб олиб берган, чунки бу дўкондаги стол устида ўйналадиган энг арзон "ўйинчоқ" эди. Ука опа билан бирга қутига ёзилган ўйин қоидаларини ўрганди ва тезда Бобби Жоанни ўйинда ютадиган бўлди. Кунларнинг бирида у зерикди, онасини ўйинга ўргатди, бироқ у рақиб бўла олмади. Шунда оила дўсти Пол Неменьи ёрдамга келди, у Боббига отаси ўрнини босишга жон-жаҳди билан уринарди. Қайсидир маҳалда у бесамар Регинадан васийлик ҳуқуқини олмоқчи ҳам эди, чунки аёлнинг асаблари бўшашган, баъзида ўзини руҳан заиф тутарди. Пол ҳатто ўлимигача, 1962 йилга довур ўқиши пулини тўлаганди. Бобби шахматни бошлагач, атрофидаги одамларни унутди. Ўйин қоидаларини тушунмаган тенгдошлари ҳаётидан узилди. Ўсмир рус, немис, испан ва серб-хорват тилларини ўрганди, Асосий мақсади жаҳон чемпиони бўлиш эди, шунга шахмат бўйича адабиётларни аслиятда ўқишга интилди. Бироқ Бобби асосан ютқизарди, етти ёшдан ўн ёшгача мағлуб бўлаверганидан ўйин охири жазавага тушиш ва йиғи-сиғилар билан якунланарди. Фишерни рақиблари ёши жуда катталиги, у яшаганидан ҳам кўра кўп йиллар шахмат ўйнагани тинчлик бермасди. Бола ҳатто ваннада ҳам машқ қилар, фақат шу шарт билан чўмиларди.
Бор чўнтак пулини у турнирлардаги бадал тўловига катталар қатори бир хил тўларди. Мусобақа сафарларига 12 ёшидан ёлғиз ўзи борарди. 13 ёшида АҚШнинг ўсмирлар чемпионатида ғалаба қозонади 14 ёшида эса катталар чемпионатида. 1958 йили АҚШ чемпиони мақомида у СССРга келади ва жаҳон чемпиони Михаил Ботвинник билан мусобақа уюштиришни талаб қилади, лекин шўролар болакайни устидан масхаралаб кулишди, холос. Совет шахмат мактаби дунёдаги энг афзали эди. Американики эса заиф, у ерда ҳатто мишиқи ёш бола ҳам гроссмейстер бўлиб етишса, бундай чемпионни аслида қандай жиддий қабул қилиш мумкин? Лекин айни ҳолатда мустақиллик мутлақо тугал кўринишда эди: йигитча шахматга шу қадар шўнғидики, севимли ўйини орқасидан пул топиш илинжида 15 ёшида мактабни ташлади. "Мактабда ҳеч нимани ўрганиб бўлмайди. Муаллимлар чаласавод. Айниқса, аёлларнинг ўқитувчи бўлиб ишлаши мумкинмас. Лекин мактабда биргина жисмоний тарбия ўқитувчиси ақлли эди, у шахматни ёмон ўйнамасди"-дея тушунтирди йигит.
Онаси тўнини буткул тескари кийганди. У болалигидан ўғли эрмакларига моънелик кўрсатарди, тахтани яшириб, уни дарс тайёрлашга мажбурларди, кўчага қўйвормасди. Бу эса жанжалларга олиб келди. Оқибатда Регина 17 ёшли ўғлини Нью-Йорк квартирасида ёлғиз қолдириб, бор лаш-лушини йиғиб, бош олиб чиқиб кетди ва ёш гроссмейстер бундан худди чинакам рок-юлдуз сингари лаззатлана бошлади. У қизларни безбетона ўзига чуқур ишонч ҳисси билан мафтун этиб, уларни аро йўлда осонгина улоқтириб юборарди. "Аёллар-жиддий аъмол эмас. Йигитлар уларга вақтини беҳуда кеткизадилар. Шахмат-ҳузур кони, у билан чўнтак пул ҳам кўради,"- деганди Роберт.
Турнирларда тўрт карра АҚШ чемпиони ўзини қиролдек тутарди. Фишер бамайлихотир исталган рақибидан устунлигини айтарди, имтиёзлар талаб қилиб, регламентни бузарди. Ўзи иштирокидаги тадбирга осонгина рози бўлиб, сўнгги лаҳзада қайсидир мақсадни кўзлаб, муғомбирона бундан бош тортарди. У партиянинг бошланишига доим кечикиб келарди, вақт ўтиб бу қилиғига кўникиб ҳам қолишганди. Бир куни Бобби диний нуқтаи назардан жума куни тўлиқ, шанбада кеч еттидан эрта шахмат ўйнамаслигини билдирди. "Мен шахматни бокс билан тенг кўриб, унга эҳтиром билан қарашларига муваффақ бўламан. Муҳаммад Али ўз жанги учун қанча пул сўраса ундан кўпроғини сўрайман."-баён қилди Фишер.
Бобби совет шахматчиларини ёмон кўрарди, лекин унинг мактабини танлади. Фишер наздида, улар бошқа ўйинчиларни чемпионликка йўлатмаслик учун атайин дуранг ўйнашга келишиб олишарди. Шу билан бирга ФБР Робертни шўролар фойдасига жосусликда ҳам гумон этарди. Бюро унинг оиласини 30 йил давомида кузатув остига олди. Айниқса қизиқиш 1958 йили СССРга отланганида кучайди. Изидан ФБР жосуси етиб келди, у Фишерни кузатди, лекин айғоқчиликка ёлланганлик чақуви тасдиғини топмади. Унинг онасига тўпланган маълумотлар 750 саҳифадан иборат эди, бу унинг қанча йил СССРда яшагани туфайли эди. Натижада ФБР Регина ва Бобби Фишерларни жосус эмас деб тан олди, аммо бунга қадар уларнинг ёзишмалари, қўшниларини саволга тутиш, муттасил кузатув ва сўзлашувларини эшитиб туришга тўғри келди. Шубҳа эҳтирослари 1972 йилга келиб, ниҳоят Фишер Борис Спасскийга қарши ўйнаганида сўнди.
Рейкьявикда Фишер биринчи партияда мағлубиятга учраб, иккинчи партия ўйинига чиқмагандан сўнг Спасскийнинг ўзи ташкилотчиларга мусобақани тасвирчиларсиз, томошабини оз, тинч жойга кўчиришни сўради. Борис бутун жараён техник ғалаба билан фойдасига ҳал бўлишини истамади. Рус чемпиони соф спортча йўл тутди, бироқ бу унинг буткул мағлубиятига олиб келди. Қайсидир лаҳзада КГБ ходимлари Фишернинг айланадиган курсисини текширишни талаб қилишди, гўёки унда Борис ўйнашига ҳалақит берадиган ультратовуш мосламаси ўрнатилганди. Аниқланишича, стулда ёт бир жисм, уни йиғаётганда унутиб қолдирилган темир бурагич бор эди. Фишер беназир зафар қозонди ва ватанига қаҳрамон сифатида қайтди. Сиёсатчилар мазкур ғалабани ўз мақсадларида фойдаланмоқчи бўлишди, бироқ жаҳон чемпиони Никсон билан Оқ уйда тушликдан воз кечди: " Кавшанганимда кимдир оғзимга тикилиб ўтиришига тоқатим йўқ."
Боббига реклама шартномалари ёғилди, лекин у буларни бирин кетин сидириб ташлади. "Фольксваген" ни рад этишига сабаб, уни ўз жонига қасд қиладиганлар минади дерди, "кока-кола" ни эса дори дамлама деб атарди. Бир вақтнинг ўзида аёллар билан муносабат қуришни эплолмасди.
1975 йилда Фишер жаҳон чемпионлигига даъвогар Анатолий Карпов билан ўйнашдан воз кечди-ташкилотчилар Боббини пул борасида ва ўйин қоидаларини ўзгартириш талабларига кўнишмади, кейин эса у масъулиятни ўзидан соқит қилиб, кўздан ғойиб бўлди. Матбуотни гарангситиш учун ўз нархини оширди, телефонда сўзлашувга 2,5 минг доллар, юзма-юз учрашувга беш минг, интервьюга 25 минг доллар сўради.
Орадан 20 йил ўтгач Фишернинг венгриялик 18 яшар мухлисаси Зита Ричаньи унга мактуб ёзишша аҳд қилди. Улар ўртасида ёзишмалар бошланди, орадан бир йил ўтгач, қиз меҳмонга борди ва уникида қолди.
Улар ўртасида ишқ-муҳаббат уйғонди. Кунларнинг бирида қиз ундан 50 ёшида нега уйланмагани, аёлларга беписанд қараши ва онаси билан алоқани узгани сабаблари ҳақида сўради. Бобби беихтиёр юрагидаги бор дардини тўкиб сочди.
Ханс Фишер-унинг ҳақиқий отаси эмас. Регина эри оила учун пул топиш учун саргардон юрганида унга дўсти Поль Неминьи билан ўйнашиб, хиёнат қилган. Шунинг учун у уларни тарк этди, Бобби ота меҳрига зор бўлди, Пол ҳеч қачон чинакамига ота ўрнини босмади. Кейин эса онаси Боббининг ўзига ҳам хиёнат қилди, шахмат важидан 17 ёшида ёлғиз ўзини ташлаб кетди.
1992 йили Фишер яна Спасский билан учрашув ўтказди, икки буюк шахматчи уч ва икки миллиондан пул ишлаб олишди, Мазкур ўйин Борисни миллионерга айлантирди, у Фишерни мукофот пулини оширгани туфайли "касаба иттифоқчим" деб атади. Лекин Зита ҳам севгилисини сотди, қўлини сўраганида қиз кексайган чемпионни рад қилиб, янада чуқур машмашалар ичида қолдирди.
Фишер барчани, барчасини ёмон кўрарди, яҳудийларни-ўзи ҳам гарчанд шу миллатга мансуб бўлса-да, Американи-зотан у ерда ўсиб улғайган эса-да, СССРни-унинг китобларини ўқиб, етук шахматчи сифатида етишиб, истаганига эришган бўлса-да. Сўнгги интерьюларидан бирида Фишер 11 сентябрь терактларидан мамнунлигини яширмади. "Ўзингиз бир боқинг. Қўшма Штатлар тарихи нимани англатади ўзи? Ҳеч кимсадан кимдир бўлиб етишишни. Босқинчилик, қотилликлар. Улар бегона юртни эгаллашди, ҳиндулар ерини босиб олиб, уларни деярли битта қолдирмай қириб ташлашди. Мана унинг тарихи. Нафратомуз ўлка."
Бунинг учун уни фуқароликдан маҳрум этишди ва кўп йилга солиқ тўламаслик айби билан қидирувга беришди. Натижада Фишерни қалбаки паспортда яширин учмоқчи бўлганида Японияда ҳибс этишди, лекин японлар уни юртига бадарға қилишдан бош тортишиб, шахматчини Рейкьявикка топширишди. Исландия унга сиёсий бошпана беришга рози бўлди, чунки Фишер ва Спасский беллашуви бу мамлакат донғини дунёга таратганди.
Ўлимига довур Фишер Рейкьявикда япониялик қиз дўсти, шахматчи Миёко Ватаи билан ташқи оламдан узилган ҳолда яшади. Роберт фақат бир марта- унга шахмат совға қилган опаси Жоаннинг таъзиясида қатнашиш учун, Канада чегарасини бузиб, АҚШга борди. Махсус хизматлар бундан воқиф эдилар, бироқ кекса шахматчини қамаб ўтирмадилар. У 2008 йили буйрак етишмовчилигидан вафот этди.
Ҳатто Фишернинг ўлими ҳам бор ҳаёти каби можароларга сабаб бўлди. Бобби васият қолдирмади, шу туфайли унинг ҳисобидаги 2 млн долларлик маблағ Ватаи,, Фишер жиянлари, собиқ жазмани қизи ва АҚШ солиқ идораси ўртасида талашиб тортқиланди.
Бобби Фишер дунёда фавқулодда қандайдир ҳолатга эътибор қаратишга мажбур этадиган саноқли кишилардан биридир. АҚШлик жанжалкаш кўплар учун шахмат санъатига ром қиладиган сиймо сифатида ҳам қадрли. У шахмат бўйича энг яхши қўлланмани яратди. Мукофот пулини ошириш ҳам унинг заҳмати меваси.
Шахсий ҳаётидаги ғавғо ва омадсизликлар аслида Боббининг болалик хотиралари туфайли дарз еган руҳияти қаъридан қалқиб чиққан. Лекин мабодо улар бўлмаганда дунё тарихдаги энг савдойи шахматчини қўлга киритиши даргумон эди.
А.Мазилкин, eurosport.ru
