Oct 20, 2022
Литванинг Совет Иттифоқидан ажралиб чиқиши навбатдаги санасида ижтимоий сўров ўтказилганда, 35 ёшдан юқори 23 % фуқаро иттифоқ парчаланишини хато деб атаган, 35 ёшгача бўлган 14% респондент ҳам худди шу жавобни берган. Шу билан бирга сўралганларнинг 51,1% ҳозирги турмушларидан қаноатланишади, 28,4 эса-йўқ. Кўринишидан, ҳаётидан розилар топаётган даромади мамлакатдаги ўртача ойлик иш ҳақидан ортаётганлар эди. Литва мустақилликка эришгач қандай мазмунга эга бўлди ва у бугун қандай манзараларда ўзини тақдим эта олади?
ИТТИФОҚ ИЧИДА
СССР таркибига кираётган паллада устун жиҳатларда Литва аграр мамлакат ҳисобланган. Ҳар учинчи киши шу соҳада банд бўлиб, аҳолининг фақат 7 фоизи саноат билан машғул эди. Ҳаёт даражаси Европада Эстония ва Латвия қаторида энг пастларидан бири ҳисобланган. Ҳеч кимга сир эмаски, совет давлати Болтиқбўйи республикалари учун кўплаб ишларни қилган. 1990 йилларда Эстония, Литва ва Латвияда салмоқли сондаги одамларнинг ойлик моянаси 300 совет сўмидан иборат бўлган. Қолган мамлакатларда эса бунга қараганда, ҳатто мазкур кўрсаткичнинг ярмича ҳам эмасди. Умумий аҳволда СССРда ишлик иш ҳақи 8,8 фоизга бир бирига тенглашган. Эстонияда эса бу 19,8%, Латвияда- 14,5 %, Литвада-13,8 фоиз эди. Ўз-ўзидан англашиладики, камбағаллик ва ишсизлик даражаси Совет Иттифоқи миқёсида мазкур давлатларда энг паст поғонада бўлган. Литвада ойлик даромади 75 сўмдан ошмаган аҳоли сони бор йўғи бир-икки фоизни ташкил этган.
50 йилдан сўнг СССР таркибидан Болтиқбўйи давлатлари ривожланган саноат, юқори бошланғич қудрат билан чиқишди. Урушдан сўнгги биринчи беш йилликда (1946-1950) Литвада 20 та янги корхона қуриб битказилди. Хўжаликни тиклаш ишлари фаол бошлаб юборилди. 1947 йили " Жальгирис" дастгоҳлар заводи, 1948 йили "Эльфа" электротехника заводи, 1950 йилда - Каунасда " Пяргале" қувур заводи очилди. Фашистлар Германияси томонидан эгалланган стратегик ҳудуд- Клайпеда бандаргоҳи Литвага қайтарилиб, йирик савдо-саноат марказига айлантирилди. Совет ҳукумати электроэнергетик инфратузилмани ривожлантиришга жиддий маблағ тикди- ТЭЦ, ГЭС, АЭС қурди. Умуман айтганда мамлакат иқтисодига 100 млрд $ сарфланди. Игналина АЭСи Литва, Латвия, Беларусь, Эстония ва Россиянинг айрим шаҳарларини электроэнергия билан таъминласа-да, Литва ҳукумати Европа билан алоқани мустаҳкамлашга уриниб, Шўро "босқинчилари" станция қурилиши билан табиатга талофот етказгани ҳақида гапира кетди. Текширувларга асосан ҳамда қўшимча тарзда Европа тадқиқотларига кўра ҳам, Игналина АЭСи дунёда энг хавфсизидан бири ҳисобланган. Бугунда эса энергия мамлакатнинг 25-30 фоиз аҳолисига етмоқда. Етмаётган катта қисмини эса мамлакат четдан сотиб олиб, келажакда кўклам энергетикаси ривож топиб кетишидан умидланишга мажбур бўлмоқда.
Литвалик пенсионер мушоҳадаларидан: "Совет даврида киши ўзини хавфсизликда ҳис этарди: у уйи, машинаси, маоши бир ойга етиб, керакли эҳтиёжларини қондирадиган иши борлигини биларди. Биз мавсумда бир неча марта денгизга борардик ва бизникига ҳам кенг мамлакатнинг турли бурчидан қўшнилар меҳмонга келишарди. Шунинг баробарида оддий, зерикарли, бир хил, баъзи ерларда қашшоқона турмуш тарзи эди. Ҳозирда у турфа хил ва ёшларга жозибадор. Лекин ҳаммада ҳам буни ҳис этишга шароит йўқ. Бизнинг юртимиз Германия ёки масалан, Буюк Британиядек молиявий имкониятли эмас. Шунинг учун ёшлар янги нимадир, ҳали маълуммас нарсаларни бетиним излашга тушмоқдалар."
1990 йиллар арафасида Совет Иттифоқи иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан унинг тарафдорларига ҳам ёқимсиз туюлаётганди. Шу туфайли Ғарб теварагидаги давлатлар "довон оша ҳаёт" га кўз қири ташлагани ажабланарли эмас. Устига устак заводлар ҳам ёпилди- меҳнаткаш аҳоли ва ёшлар мамлакатда ишсизлик кўлами ошганидан хорижга кета бошлашди. Меҳнат муҳожирлиги жиддий муаммога айланди. Совет Иттифоқи тарқагач, Болтиқбўйи аҳолисининг 25-30 фоизи ватанини тарк этди. Литва мазкур рейтингда ҳамон йўлбошчи бўлиб қолмоқда. Қизиғи шундаки, литваликлар, латишлар, эстонлар шу қадар СССР қучоғидан ажралиб, мустақилликка эришишга талпинсалар-да, натижада бошқа мамлакатларга ўзларини урдилар. Аҳолининг меҳнат муҳожирлигидан сўнг мамлакатда нималар юз бераётганидан эса хабардормиз. Ватанларида қорнига ҳам пул топа олмаётган пенсионерлар қолмоқда.
НА ОЛТИН ТОҒ, НА МУСТАҚИЛЛИК
90-йиллар бошидан Литвада иқтисодни бозор қоидаларига ўтказиш бошланди: миллий валюта қабул қилинди, бир қанча заводлар хусусийлаштирилди. Иқтисодиёт шаҳдам одимлар билан ривожлана бошлади, мабодо 2000- йиллар бошларида Литва евроинтеграцион лойиҳаларига қўшилмаганда, Бутунжаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлмаганда ва Европа Иттифоқи фаровонлаштиришга пул ажратмаганда, якуний натижа литваликлар фойдасига ўйнамасди. Вақт сайин хориж банклари мамлакатга қуйилди, кредитлаш ривожланди, бировнинг пулига яшаш бошланди,- яъни энг мақбул ғарб анъаналари асосидаги ҳаёт.
Ҳозирда Литва иқтисодининг шаклланишида озиқ-овқат саноати муҳим ўрин эгаллайди: ишлаб чиқарилаётган сут маҳсулотларининг 60 фоизи экспортга жўнатилмоқда. Иккинчи поғонада- IT индустрияси аниқ молиявий жабҳаларда жаҳд билан олдинга силжимоқда. Кучли йўналишлар ичида хизматлар сектори ажралиб туради, у Литва ИЯМнинг 60 фоизини ташкил этади. Мазкур соҳанинг ривожига Евроиттифоқ дотация ажратади. Инқироз ичида эса мамлакатнинг Совет Иттифоқидан сўнг ортга қайтмас бўлиб йўқотган банк тизими ва энергоресурслар бозори қолмоқда. Мустақилликка эришгач, саноатни ривожлантириш ўрнига, Литва ўзини қаерга уришини билмасди. У синчковлик билан кўчмас мулк қурилишига сармоя ётқизадиган Германияга тақлид қилишга уринди. Мазкур истеъмолчилик қанотини юқори инфляция туфайли эгаллаб бўлмади, 2008 йилги инқироз келиши билан эса вазият янада оғирлашди.
Иқтисодий эксперт Раймондас Буодис шундай таъкидлайди: "ЕИга кириш олдиданоқ кўчмас мулк бозорида совун кўпиги шиша бошлади. Одамлар зудлик билан уй сотиб олиш керак деб ўйлашди, ва нарх-наво жадал ўсди." Бу 2008 йилгача давом этди, аслида эса Евроиттифоқ қишлоқ хўжалиги ва иқтисодиётни қайта йўналтиришга маблағни ажратганди. Бу иқтисодий қизиш энг ноқулай пайтда- бутунжаҳон молиявий инқирози даврида сўнди. Сўнгда давом этгани эса қолган мамлакатлардан фарқ қилмайди: рецессия, ишсизлик ўсиши ва ҳоказо.
"Болтиқ йўлбарси"- шиддат билан ривожланаётган давлатларга шундай атама беришган, чунки ўсиш суръатлари Литва, Латвия, Эстонияда 8-10 фоизга етганди. Аслини олиб қараганда эса бу сенга" эҳсончилар" садақага пул итқитиб турадиган ўра чуқур бўлиб чиқди.
Инқироз бошлангандан кейин бир йил ўтиб, Литва ялпи маҳсулоти 15 фоизга пастлади, бироқ Евроиттифоқ буни қоплашга уриниб келди, шу йиллар мобайнида ҳамдўстлик турли дастурлар доирасида мамлакатга 15 млрд £ ажратди. Ўтган йилги саммитда Литва 7 йил ичида яна 14 млрд £ олишга муваффақ бўлди. Ҳукуматнинг уқтиришича, мазкур маблағ рақамли технология ва яшил иқтисодиётни ривожлантиришга сарфланади. Амалда эса бу мамлакатни шунчаки оқимда бир нави ушлаб туриш учун асқотиши мумкин.
Марям Шлапунова, "Мiнская праўда"
