Oct 28, 2023
20-йиллардаги оммавий исёнли ғалаёнлардан сўнг Қизил майдон осуда уйқуда эди. Ва бирданига тўсатдан орадан 40 йил ўтиб қулочга сиғмас Иттифоқнинг нақ марказида африкалик талабалар кўча қўзғолони уюштиришди. Хорижлик меҳмонлар қўлларида "Африкаликликларнинг ўлдирилишини тўхтатинг!"," Москва- иккинчи Алабама" деб ёзилган шиорларни кўтариб олишганди. Москва томонидан сийпаланиб эркалатилган талабаларнинг норозилик чиқишларига Калинин номидаги тиббиёт институтида ўқиётган ганалик ватандошларининг ўлими сабаб бўлганди. Тергов-текширувлардан сўнг элчига фалокат алкоголли ичкилик таъсирида совуқда музлаб қолиш оқибатида рўй бергани маълум қилинди. Аммо африкаликлар мазкур ўлим ирқчилик натижасида содир этилган қотиллик эканлигига қатъий ишончда эдилар.
МОСКВА-СОЦИАЛИЗМ ИСТЕҲКОМИ
Улуғ Ватан урушидан оёққа турган СССР Африканинг ёш давлатларини қарамоғига олганди. Ўша даврда улар босқинчилик юкидан халос бўлиб, социализм йўлида одимлар ташлашни бошлаётганди. Шўро ҳукумати марксизм-ленинизм ақидаларини Африка қитъасига таҳсилга олиб келинган ёшлар орқали ёймоқчи бўлди. Талабаларга сермурувватлилик кўрсатилиб, егулик ва турар жойлар билан таъминланган, улар мафкуравий қатъиятда бўлган совет фуқаролари билан бирга ётоқхоналарга жойлаштирилган. Текширувдан ўтган кишилар мамлакат меҳмонларига ахлоқ меъёрларини тушунтириб, туғилган саволларга жавоб бериб, тўғри тавсияларни кўрсатишган. Бироқ зиддиятли ҳолатлар барибир учраган: маданиятлар турфалилиги таъсир этмай қолмасди.
Масалан, ироқлик талабаларга "суюқ оёқ аёллар"ни ётоқ номерига олиб келганлари учун дакки берилган. Бунга жавобан жаҳл отига минган йигитлар меҳмонхона ходимини дўппослашган. Худди шунга ўхшаш ҳолат Москва университети рақс кечасида юз берган, ўшанда сомалилик талаба у билан гаплашишни рад этганлиги учун бир аёлнинг бетига тупурган. Албатта, қизнинг ёнини маҳаллий йигитлар олгани турган гап, аммо хорижлик бундан қўрқиб қолмади. У ўз юртидаги маънавий қоидалар ва ўз ахлоқий тушунчаларига асосланиб ўзини айбдор ҳам санамади.
Шўро фуқаролари томонидан камситилинган деб ҳис этилган ҳолатларни ганалик талабалар даъво қилишди. 1962-1963 йилларда улар ўз элчихонасини СССР фуқароларининг ирқчилик ҳақоратларидан арзлар билан кўмиб ташлашди. Албатта, қайсидир жиҳатларда совет талабалари шу маломатга мос очиқчасига айбли қилмишларни содир этишган, бу эса КГБга ортиқча бош оғриғи келтирган. Ўзидан ўзи ташкил топган африкалик талабалар иттифоқи Хрушчев номига рус талабаларни уларни доимий ҳақорат қилиб келаётганликда айблаб мурожаат этишган. Қайси биринидир москваликлар маймун деб аташган, қайси биригадир қўрқитиш мазмунидаги хатни юборишган. Қора танли меҳмонлар даъволарни бартараф этиш учун олий таълим маскани раҳбарияти ва полиция бирор жонбозлик кўрсатмаганидан нолишарди.
Талабалар доирасида африкалик йигитларнинг совет қизлари билан ишқ муносабати қизғин тарангликни келтириб чиқарарди. Ҳалок бўлган ганалик талаба Ассаре-Аддо ҳам рус қизи билан ўзаро муҳаббат асосида биргаликдаги турмушини режалаштирганди. Камтарона ҳаёт учун 125 сўм стипендия оладиган йигит уйланиш ҳақида ўйланиб қолди. Ёшлар ҳатто тўй кунини ҳам белгилашганди, бироқ интернационал севги фожеага айланди. Келиннинг яқинлари бу танловни, юмшоқроқ айтганда, маъқуллашмади. Мишмишларга қараганда қизнинг собиқ севгилиси бўлган рус йигити вазиятга аралашиб, Ассаре-Аддо билан ёқалашган. Гўёки, ҳаммаси пичоқбозлик билан якун топган, 29 ёшли африкаликнинг жонсиз танасини эртасига Москванинг Ховрино районидан топишган. Марҳумнинг ватандошлари милицияга боришган, аммо ҳуқуқ посбонлари қотиллик фаразини истисно этишган. Мутахассислар хорижлик талабаларга Кения мустақиллиги шарафига ўтказилган оқшомги зиёфатда спиртли ичимликни жуда кўп ичиб юборгани, қоқилиб, йўл четидаги тўсинга урилиб йиқилганини маълум қилишган. Шу ерда у совуқ қотишдан музлаб вафот этган. Медэкспертиза ганалик бир неча шифокорлар иштирокида ўтказилган. Аммо у ўлган талабанинг ватандошларини ишонтира олмаган. Ва улар адолатга эришишга қарор қилишган.
18 декабрь тонгида шўролар пойтахти марказига Африканинг бир қатор мамлакатларидан бўлган юзлаб фуқаролар йиғилган. Турли маълумотларга кўра, уларнинг сони 500-700 нафарни ташкил этарди. Ганалик студентнинг ўлдирилгани ҳақидаги телеграммани олган қора танли талабалар СССРнинг ҳар бурчидан бу ерга етиб келганди. Улар элчихона биносига ёпирилиб, унинг дераза ва эшикларини зарб билан уришиб, уларни суғуриб ташлашди. Кейин оломон Қизил майдон томон юриш бошлади.
Совет милицияси тезкор равишда норозиликка жавоб беришга уринди, ўша пайтда Кремлда Брежнев бошчилигида кенгаш ҳам бўлиб ўтаётганди. Марказга ўнлаб юк машиналари Спасск дарвозаларини тўсиш учун ҳайдаб борилди, лекин ўта бақувватроқ айрим африкаликлар тўсиқларни бузиб, милиция ходимларини уриб бўлса-да, олдинга интилишарди. Кучли тўсиқ бўлишига қарамасдан исёнчиларнинг олдига текин томошага ўч маҳаллий фуқаролар ҳам борганди. Кейин улар ўша куни майдонда ниманинг гувоҳи бўлганлари ҳақида гапиришди. Қора танли қўзғолончилар қўлларида "Биз ҳайвон эмас, инсонмиз"," Москва-ирқчилик камситишлар марказидир", "Бизга кун беришмаяпти" каби шиорларни кўтариб олишганди.
Хорижликлар билан гаплашишга олий таълим министри Елютин ошиқди, у 10 нафар талабадан иборат вакилларни қабул қилди. У барча шикоятларни тинглаб, буни ўрганиб чиқишга ваъда берди. Гана элчиси совет ҳукумати билан муносабат бузилишини истамади ва элчилик биносини ўраб олишни сўради. Африканинг узоқ давлати президенти талаба Ассаро-Адди воқеасини оддий маиший ҳодиса деб атаб, масалага нуқта қўйилганини баён этди.
20 декабрь куни африкалик талаба жасади Москвада куйдирилди, шундан сўнг" Известия" газетаси африкалик талабаларга ташланди. Нашрнинг даъво қилишича, исёнкорлардан капиталистик Ғарб фойдаланиб, улар совет кўчаларида тартибсизлик бўлишидан манфаатдор эди.
Чет эл ОАВ ҳам антисоветча шов-шувлар кўтарди. "Москва Алабамадан афзал эмас" шиори бутун дунё газеталарини кезиб чиқди. Чет эл журналистлари африкалик толиблардан иқтибослар келтирди, уларга кўра, АҚШ уларга ҳассосона муносабатда бўлса, Совет Иттифоқи фақат ташвиш келтирган. Жавобан шўро журналистлари хориж талабаларига беминнат меҳмондўстлик кўрсатилгани ҳақида ёзишди. Аммо бу кафолат фақат қонунга бўйсунувчан меҳмонларга қўлланилганди. Норози кайфиятдагиларга мамлакатни бўшатиб қўйишлари сўралди. Африка ҳукуматлари талабаларидан шўро давлатидан узр сўрашни талаб қилди. Лекин намойиш қатнашчилари айбни тан олишдан бош тортишди. 600 нафар Ганаликдан кўпчилиги мамлакатни тарк этиб чор тарафга тарқаб кетди. Гананинг СССР билан дўстлиги ҳам бу вақтга келиб ниҳоя топди. Янги президент келиши билан мазкур Африка давлати социалистик йўналишдан воз кечди.
