Jun 09, 2023
Кўринишидан серсавлат, аммо унчалик донғи чиқмаган диктатор Франсиско Масиас Нгема 11 йил давомида Экваториал Гвинеяни ҳафсала билан йўқ қилди.
1979 йили Экваториал Гвинея ҳарбий кучлари мамлакатда яшин тезлигида давлат тўнтариши содир этдилар. Бу вақтга келиб мазкур ўлкада президент Нгема Ндонгни қўллайдиган бирор кимса қолмаганди. Диктаторнинг ўзи шаҳар ташқарисида, секин-аста ақли суюлишга тушиб яшаётганди. У ҳарбийлар уни ҳибс этишга келаётганларидан дарак топиб, давлатнинг олтин ва пул заҳирасини қўлтиқлаб қароргоҳидан қочади. Пулларнинг кўп қисмини у ёқиб юборади, ўзига пул солинган иккита мўъжаз жомадонни қолдиради. Уларни кўтариб чангалзорда яширинади. Икки ҳафта ўтгач, барибир уни қўлга олишади. Жомадонлар бўм-бўш эди. Аён бўлишича, чангалзордаги дарбадарликда Ндонг долларларни еб жон сақлаган. Ўн тўрт кун давомида у 2 миллион долларни паққос тушириб, мамлакатни бир мирисиз қолдирган.
ЎЗИГА ЎЗИ ҲУКУМАТ
Маҳкамада Ндонгга 80 минг нафар кишининг ўлими қотиллигида айблов илгари сурилди. Унинг тўлиқсиз 11 йил давомидаги бошқарув даврида Эквоториал Гвинея аҳолиси тенг ярмидан ортиқ миқдорга қисқарди. Бошланғич 300 минг кишидан 140 минг одам қолди. Умуман олганда аҳолининг аниқ сонини белгилашнинг имкони қолмаганди. Аҳолишунослик борасидаги мутахассислар отиб ташланган, статистика бўйича давлат идораси беш йилдирки ишламаётганди. Унинг директори "санашни ўрганиб олсин" деган даъво билан намойишкорона қатл этилганди. Экваториал Гвинеяда амалдор бўлиш хавфли эди. Бугун вазирликка тайинланган ходим эртаси ўлдирилиши ҳеч гапмасди. Ташқи ишлар вазири Мийоне диктатор бошқарувининг илк йилларидаёқ мамлакатдан оммавий тарзда ҳайдаб чиқарилаётган маҳаллий испан аҳолиси ва ҳукумат ўртасида воситачилик қилишга уринди. Мийоне ўлгунча милтиқ қўндоғи билан калтакланди. Маориф вазири Тату Масале мактаблар ёпилишини тўхтамоқчи эди. Унинг калласини президентнинг кўз ўнгида кесишиб, бошини жамоат томошасига қўйишди. Қишлоқ хўжалиги вазири Итула Нзена Моко қизиқарли жараён- оммавий мусодаранинг фаол иштирокчиси эди, бунда қуролланган одамлар испанларга тегишли ер ва экинзорларни тортиб оларди. Бу собиқ босқинчи ҳокимиятга нисбатан қасос сиёсати эди. Нзена Моконинг ишлари даставвалига яхши кетаётганди, бироқ президент Ндонг уни испанларга кўмак беришда гумон қилди. Шундан сўнг вазир ғойиб бўлди. Унинг ҳоли нима кечгани номаълум. Нгема Ндонгнинг давлат қандай бошқарилиши керак деган масалага ўз қараши мавжуд эди. Унинг даврида ҳукумат таркиби кескин равишда қисқариб борди. Министр отиб ўлдирилса ўрнига янги одам тайинланмасди ҳам. Вазирлик идораси фаолиятини шунчаки тўхтатиб қўя қоларди. Бошқача йўли эса вазирлик лавозимини президентнинг ўзи эгалларди. 70- йиллар бошида у қуролли кучлар, махсус хизматлар, халқ қурилиши вазирлиги ва албатта, вазирлар маҳкамасига бошчилик қилган. Сўнгроқ у ҳатто мамлакат пойтахти Малабо ҳокими ҳам бўлган, парламентдаги 60 ўриндан 20 тасини ўзи эгаллаган. 1976 йили Миллий банк директори қатл қилинди. Бўш қолган ўринни эса албатта, президентнинг ўзи эгаллади. Шу вақтдан эътиборан Экваториал Гвинея давлат ғазнаси ва валюта заҳиралари унинг ихтиёрига сақлашга ўтди. Пул тўла жомадонлар унинг қароргоҳида жойлашганди. Уларнинг айрим қисмини Ндонг тўшагида, каровоти остига яширганди.
ТАҚИҚЛАР, ТАҚИҚЛАР, ТАҚИҚЛАР
Конституция Ндонгга чеки йўқ имтиёзлар тақдим этганди. Унинг қарорлари автоматик равишда қонун кучига кирарди. У ўзининг фармойиши билан нафақат вазирларни, мактаб ўқитувчиларини ҳам лавозимидан бўшатиб, қамоқга йўллаши мумкин эди. Қамоқ бу алоҳида мавзу. Экваториал Гвинеяда у муддатсиз эди. Агарда президент фармони мавжуд бўлса, санкцияга ҳожат қолмасди. Судлар борасида масала бирмунча чигалроқ эди. Чунки мамлакатда бор йўғи биргина маҳкама ҳам мавжуд бўлиб, яъни Олий судга ўз ўзидан маълумки президент Ндонгнинг шахсан ўзи раислик қиларди. Туман ва шаҳар идораларининг кенг кўламли фаолияти Конституцияда белгиланганди, бироқ у амалда ишламасди. Барчаси диктаторнинг сўзи ва раъйи билан ҳал этилиб, бошқачасини тасаввур қилиб бўлмасди. Ндонгнинг ўзи дўконлардаги мол ва маҳсулотга нархни қўярди ва буни ҳар куни ўзгартириб турарди.
Унинг бошқарув аъмолининг асосий жиҳати тақиқлар эди. Президент барча театр ва кутубхоналарни ёпди, таълим олишни тўхтатиб, кўзойнак тақишни маън қилди. Унгача кўзойнакларга Пол Пот тақиқ жорий этганди. 1975 йили босмахоналардан фойдаланиш бекор қилинди. Матбуот мамлакатда деярли йўқ эди. Ндонг уларни ёпмагунча фақат иккита газета фаолият кўрсатди. 1974 йили "интеллект" сўзини ишлатиш маън этилди. Ндонг бошқаруви сўнгги йилларида мамлакатда ўн нафарга яқин олий маълумотли кишини санаш мумкин эди. Тақиққа учрамаган ҳеч нима қолмагандек туюлганда, президент электр энергиясини ортиқча истеъмолини тақиқлади. Бу Ндонгнинг қуюгқондан ўта ташқарига чиққан камёб тақиқларидан бири эди.
70-йилларнинг ўрталарида Экваториал Гвинеянинг шундоғам озчил электростанциялари ишчи кучи ва иш қуролларига муҳтожлик сезди. Корхона раҳбарларидан бири эҳтиётсизликка йўл қўйиб, мамлакат раҳбарига ёрдам сўраб мурожаат этди. Директорни сувга чўктиришди, электростанцияни ёпишди, мамлакат зулматга бурканди. Малабода бошқа электр манбаси қолмаганди, фақат қуёш ва ой нурлари зарур ёруғлик манбаси эди. Президент саройи ва шаҳар ташқарисидаги қароргоҳида автоном генераторлар ишлаб турарди.
ДИН ВА ТАШҚИ СИЁСАТ
Католик черковларнинг ҳар бирида президент портрети осиғлик турарди. У ерда меҳроб ўрнатилишига, хочланган ёки умуман Исо Масиҳ тасвирига рухсат йўқ эди, бироқ Ндонг суратини илиш шарт эди. Бу ҳатто ёпиқ черковларга ҳам тааллуқли эди. Руҳонийлар тиловат маърузалари у ҳақда гапириб, унинг шарафига дуо билдиришга мажбур эдилар. Айтишга шартли ҳисобланган шиорлардан бири шундай мазмунда эди: "Нгема Ндонгдан ўзга Тангри йўқдир." "Худойим Масиас туфайли Экваториал Гвинеяни яратган."
Бу аҳвол президент дин энди унинг халқига бошқа керакмас деб қарор қилмагунча, яъни 1975 йилга қадар давом этди.
Насронийлик бекор қилинганди, руҳонийлар беш кун муддат ичида мамлакатни тарк этишлари ҳақида буйруқ олишди. Малабодаги бош ибодатхона қурол сақланадиган омборга айлантирилди. Бундан Рим Папаси Павел XI таажжубга тушиб, тушунтириш талаб қилди. Жавобан президент Ватиканни бомбалаш билан таҳдид этди. Нгома Ндонгнинг алоҳида ташқи сиёсати мавжуд эди. У Совет Иттифоқи ва АҚШ ўртасида тарози посангисини тенг ушлашга уринарди, лекин бирортаси билан алоқа қилмасди. Дипломатик ришта фақат иккита давлат- Сан Томе ва Принсипи ва КХДР билан ўрнатилганди. Вақти вақти билан Ндонг хориж сафарларига отланарди. Мазкур сафарлардан олдин ҳибсдагилар отиб ташланарди, бу амал давлат тўнтариши уюштиришни кўзлаганларни қўрқитиш мақсадида қилинарди. Ндонг ўз хотинларининг собиқ севгилиларини ҳам қатл этгани маълум.
1976 йилда у ўзи каби телба диктатор, ўзини император деб атаган Марказий Африка Республикаси президенти Бокассо билан дўст тутинди. 1976 ёки 1977 йили президент бир гал Францияга ташриф уюштирди. Тўғриси, Францияда уларнинг ҳузурига Экваториал Гвинея ҳукмдори келаётганини билишмасди. Шунга француз Ҳарбий ҳаво кучлари Ндонг учоғини уриб туширишига бир баҳя қолди. Марселда ерга қўнгач, у зудликда ортига қайтди.
Қолган вақтда эса жаҳон ҳамжамияти Ндонг ҳақида унинг аскарлари хорижликларни қўлга олиб, эвазига товон пули талаб қилишганда эслашарди. Шу йил билан диктатор ғазнасини тўлдирарди. Хулласини айтганда, унинг бошқаруви сўнггида бирорта ҳам чет эллик мамлакатда қолмаганди.
ОХИРИДА
1977 йилга келиб, президентнинг эси оғиб, мияси суюлишга тушгани аён бўла бошлади. Ндонг ойлаб қароргоҳидан остона ҳатламасди, ҳатто яқинлари билан ҳам мулоқотга киришмасди. Шахсий қўриқчилари уни ўзи билан ўзи гаплашаётганини кўриб қолишди. Сал ўтиб унинг кўзи ҳар хил нарсалар кўрина бошланди. Ндонгнинг қаршисида у ўлдирган вазирлар зоҳир бўларди. Президентни даволашга ҳеч ким қолмаганди, тиббиёт соҳасини у аллақачон тугатиб юборганди. Барқарорлик таянчи этиб ҳарбий кучлар ва полиция кўрилаётганди. Унинг ходимларига иш ҳақи вақтида ва салмоқли тўланарди. Куч муассасалари маошини олаётганда ишлар жойида силлиқ кечаётганди. Ҳатто Ндонг ўз яқинларига ҳам хавфли бўлиб бораётгани хатарли ва муҳим туюлмаётганди, у хотинларидан бирини қирпичоқдан ўтказиб, ўлдирганди. Президентнинг бошқаруви чинакам хотимасига 1979 йили июнь ойида қурол тақиб юрганларга ёқмай қолгани сабаб бўлди. Миллий гвардиянинг 11 зобити уларга нега ярим йилдан буён ойлик тўланмаётганини билиш учун қароргоҳга келишди. Ндонг одатига кўра иш тутди. Арзчилар зудликда отиб ташланди. Ва ўшанда Миллий гвардияни бошқарган президент Ндонгнинг жияни Обианг Нгема Мбасого тўнтариш уюштирди. Ндонгни шахсий қўриқчилари ҳам ҳимоя қилишга уринмади. Худди шу аҳволда у чангалзорда сўнгра чайнаб еб битирган долларлар билан қолди. Ҳибсдан сўнг унинг устидан суд бўлиб ўтди. Собиқ президентни 80 минг кишини ўлдирганликда айблашиб, отиб ташлашди. Мамлакатга эса унинг ўша жияни Обианг Нгема Мбасого бош бўлди. Ҳозирда унинг ёши 74 да, ва у ҳамон Экваториал Гвинеяга раҳбарлик қилмоқда.
