Жодули Гитлер

Учинчи рейх ағдарилганда немислар тавба-тазарру қилишга тушишиб, ўзларининг шунчалар содда бўлишганидан ҳайратланишди: қандай қилиб бу иблиснинг сеҳр-жодусига алданиш мумкин эди, ахир? Гитлернинг тўсатдан давлат тепасига келиб қолишида қандай топишмоқ яширин? Унинг йўлини қайси фолбин-жодугар иссиқ-совуғи очиб берган?
Унинг шайтоний оҳанграбоси билан уйғунлашган ниҳоятда чуқур шафқатсиз қиёфаси ўта ғайриоддий туюлади, чунки у мислсиз кўламдаги жиноятларни содир этган. Агарда уни оддий оила соҳиби ёки майда хизматчи сифатида кўрганимизда эди, унинг ҳар қандай йирик кўламдан холи қаттиққўл иккиюзламачилиги фақат ижирғаниш ҳиссини уйғотарди.
Мабодо тарих фюрерга бутун бир ўзини йўқотиб, уни ғоявий йўлбошчисига айлантирган халқни тақдим этмаганида айёр ва нўноқ, кўримсиз нусха, гўштсиз вегетериан шўрвани хўриллатиб, ширин луқмани чапиллатиб ейдиган бу кўримсиз нусха бечораваш мавжудлигида туғма одамови ва омадсизлиги фош бўларди.
"Оғир пойабзал ва чарм ёмғирпўши ва ғалати мўйлови билан у вокзал бўйидаги ресторан официантчисини эслатарди,-дея уни шундай қиёфада кўрганди сафдошларидан бири,- унинг қалбаки тиллодан ясалган тўғноғич қадалган крахмалланган ёқаси шаклини бутунлай бузганди. Юзини илгари шимилдириқ қоқилган униққан дастрўмол билан артарди."
Сиёсий фаолияти бошланиши даврида Гитлер 20-йилларда фильмларда хусусий изқуварлар киядиган белбоғли ёмғирпўшларни маъқул кўрарди. У маъшуқаси Ева Браунга ўзини герр Вольф, жаноб Бўри деб таништирган, у чор-атрофини хуфёналик билан қуршарди, асл исмини эмас, партия тахаллусини айтарди. Унинг қилиқларида, масалан, финжонни лабига нозиккина теккизиб қаҳва ичишида қандайдир аёлларга хос ҳолатни топишган. Йиллар ўтавергач, юз қирралари қўполлашиб борди, бир қадар кибр ва ўткир нигоҳ пайдо бўлди. У қўл кафтларини қисиб қўйишда алоҳида санъат устаси эди. Кишиларнинг кўзига тик боқиб, уларнинг туб моҳиятини кўра олишни ўрганди-бу эса ҳар кимнинг ҳам қўлидан келмайди. Ўзига ишончсиз одамларни киприк қоқмайдиган тик қараш довдиратади. Табассум, ҳатти-ҳаракат, виқор- буларнинг бариси кўзгу қаршисида тайёрлаб, ишлаб чиқилганди.

ТЕАТР ТРЮКЛАРИ

Гитлернинг ҳар бир чиқиши театр томошасидек саҳналаштиларди. Пиёдалар марши, байроқлар олиб чиқилиши, жанговар мусиқа- булар оломонни тайёрларди. Гитлер оломоннинг сабри тўлган лаҳзада ҳозир бўларди.
У илк сўзларини сокин тенор билан, унчалик баланд овозда эмас, баъзида бир дақиқалик сукутдан кейин тин олиб келтирарди. 20-йилларда овозни кучайтирадиган электр воситалари йўқ эди, ва шунга у бақирарди. У иложи борича паст овозда гапиришга интиларди. У оломон кайфиятини билиб, мослашиб олиш учун залнинг муносабатини, қийқириғини кутарди, 15 дақиқадан сўнг унинг ичига гўё шайтон кириб олгандек бўларди.
-Аввалги нимаики бори вайрон этилган,-ҳайқирарди Гитлер,-Илгари буюк туюлганининг бари топтаб ташланган. Биз хатонинг кетидан хато, фалокат изидан фалокат, қашшоқлик ортидан қашшоқликни кўряпмиз. Журъатсизлик, карахтлик, умидсизлик- кўраётганимиз шулардир. Миллионлаб кишилар йиққан терганларини йўқотдилар, миллионлаб одамлар ишсиз қолдилар. Аммо бахтсизликларимиз сабабчилари ҳамон ҳокимият тепасида! Биз уларни йўқ қиламиз! Сиз бунга ишонишингиз даркор. Ишончи йўқлар билан дунёни эгаллаш имконсиз, улар билан осмонга, давлатларга ҳужум қилиб бўлмайди.
Унинг иштирокидаги митинглар эҳтиросли муҳитда ўтарди. У тингловчиларни жунбушга келтирадиган ваъзлар билан чиқарди. Гитлер оломоннинг бошланғич табиатида аёлларга хослик бор деб бекорга гапирмаган. Унда шаҳвоний ҳирсни аёл эмас, унинг сўзларига итоаткор одамлар тўдаси уйғотарди. Бир марта у Германияни ўзининг "ёлғиз қайлиғим" деб ҳам атаган. У асосан аёлларга мурожаат этарди. Улар у бошқарган митингларнинг асосий иштирокчилари эди. Маросимларнинг бари кучли залвор билан ёпилганди-ноғоралар, шахдам одимлар, байроқлар, ҳарбий либос ва қўнжли этикдаги эркаклар билан. Унинг овози аёлларни мафтун қиларди.
Бундай айтганда у сийқаси чиққан сўзларни гапирарди, бироқ ўша лаҳзаларда муҳит билан омухталашиб бу пайғамбарона нутқ тусини берарди. Баъзида кўзларини чирт юмиб. қисилган маҳкам муштлари билан юзини тўсганча, юксак ҳиссиёт оғушида қолгандек кўрсатарди ўзини. Минбардан тушаркан, Гитлер мастлик ва тўнкаликнинг ғалати бирлигини ҳис этарди. Гитлер тўлиқ ҳолда оломоннинг муносабат билдиришига боғлиқ эди. Агар кимдир қаршилик кўрсатиб фикр айтса, у чувалашиб гапи бўлинарди, маърузани тўхтатиб, кўздан йўқоларди. Одамларнинг таҳсинисиз у бўшашарди. У туғма жасурликдан маҳрум эди, омадсизликни қийин ҳазм этарди, дарров енгиларди. Мағлубият унга афтодаҳоллик ва азоб берарди. У нутқини тугатган заҳоти дарров четга чиқарди. Баҳс-мунозара уйғонишига йўл қўймасди, руҳий ҳолат изнини бузмаслик учун саволларга жавоб бермасди.
Мюнхенлик тарих профессори Карл Александр фон Мюллер шундай хотирлаганди:"У шундоққина ёнгинамдан ўтди. Баджаҳл ва рангпар юзли, кўзларида совуқ ўт чақнаган , гўёки маҳв этишга ғаним қидираётгандек. Оломон унга жоду қудрати мавжуд киши сифатида нисбат беряптими? Ёки оломонга таралаётган жоду билан у ярақлайдими? Асаблари қақшаган ва тушкунликка ботган ўрта синф уни кўкларга кўтарди. Аммо у уларнинг бири эмас. У қаердандир қоронғи хилватдан чиқиб пайдо бўлди. "

ҚЎРҚУВ АСОСИЙ МОТИВ СИФАТИДА

Гитлернинг ютуғи шунда эдики, унинг қараши ўша йиллардаги Германия халқи қарашларига ҳамоҳанг эди. Гитлер унинг нутқини эшитишга келган одам ўзини жимитдек, ёлғиз, ҳеч кимга кераксиз, ўз муаммоларини ечишга ожиз ҳис этишидан келиб чиқарди. Бу одам бирданига ҳаммаслак кишилар орасига тушиб қолади, ва у қудратли кучга мансубликдек туйғудан сармаст бўлади. Гитлернинг муваффақияти нафақат сиёсий, психологик ҳам эди.
У одамлар кайфиятини илғай биларди. У ҳаёти ва мамлакатидаги ўзгаришлар билан келишмайдиган фаромуш ва қаҳри қаттиқлашган кишилар ҳиссиётини жиловлашни ўрганди. Фюрер немислар орзу ва хаёлларини намоён этиб, уларнинг пинҳона истак ва умидларини тақдим этаётганди.
Немислар бошқа европаликлардан кўра ёмон яшашмаётганди. Аммо немислар империя инқирозидан сўнг қўлга киритган озодликларини эплай олишмади. Озодлик қарор ва қарашларда мустақилликни талаб этарди. Немислар гангиб қолишди ва барча кулфатларга Ғарб тарафидан тиқиштирилган демократия, антинационал либерализм ва плутократлар (пулдорлар, ҳозирги тилда олигархлар)ни сабабчи деб кўришди. Ўз ҳатти ҳаракатларида ҳамда фикрлашда эмин-эркинлик одатларини ўзлаштиролмай, юқоридан кўрсатма бўлмаса, ўзларини йўқотиб қўйишди. Улар ўзларига ишончсизликка барҳам берадиган, ўз ҳаётларини ўзлари белгилаш мажбуриятидан халос этадиган мустаҳкам ва кучли ҳокимиятга муштоқ эдилар. Гитлер хаёлаки қобилиятига қолганларни ишонтиришдан ташқари бунинг шундайлигига ўзи ҳам гумонда эмасди. У империя қулашини оғриқли кечирган немисларга буюк салтанатга дахлдорлик ҳиссини ато этиб, мамлакатга ўз хўжайини қайтди деган тушунчани сингдирди.
У, уяти йўқ сафсатабоз барча муаммоларни гарданига олиб, тартиб ўрнатилишига ваъда берди ва унингча бунга халақит қиладиганлар ўлдирилиши керак эди...

УНИ ҲУКУМАТГА КЕЛТИРИШДИ

Гитлернинг ҳокимият тепасига келиши қоидага кўра бутун бир немислар тарихи, Пруссия милитаризми ва ҳоказолардан келиб чиққан мантиқий  ҳодиса  эмасди. Ҳатто фюрерни немисларнинг ўзлари танлаган тўхтам ҳам нотўғридир. Нацистларнинг рейхстагда кўп сондаги фракцияси мавжуд эди, лекин улар немисларнинг аксариятини тақдим этмасди. Фюрерга қизиқиш 1932 йилдан туша бошлади. Машҳурлик чўққиси йўқолаётганди. Кейинги сайловларда яна ҳам оз сайловчи қатнашиб, Гитлер мухолиф партиянинг шунчаки бақироқ воизи сифатида қолиши мумкин эди. Аммо таъсирга эга шахслар ўзларининг шахсий манфаатлари илинжида уни юксакликка тирмашишига кўмаклашдилар. Бўлмаса у ҳеч қачон ҳокимият тепасига келмасди.
Национал социалистлар республикадан кўнгли тўлмаганларнинг барини чақиришди. Республика маданий қулаш ва маънавий банкротлик инъикоси этиб кўрсатилди. Иқтисодий муаммоларга айбни парламентга тўнкашди, носиллиқ жараёнларга демократлар балогардон қилинди.
Демократик ақидаларни илгари сурганларда ўзаро бирлик, иноқлик йўқ эди. Бир ҳовуч кўзга кўринарли фигуралар ҳам бир бири билан адоватда эди. Демократлар ўртасидаги бўлиниш, бирлашувга деярли илоҳий лаёқатнинг мавжуд эмаслиги, реал душманни пайқаб унинг кучини баҳолай олмаслик мамлакатдаги демократия тақдирини фожеий ҳал қилди.
Маълум жиҳатдан ўрталиқ , партияларига масъулиятни ҳис этадиган, конституцияни қўллаб, бу билан экстремистларга зарба берадиган блок тузиб бўлмади. Партиявий ёки шахсий симпатия ва антипатиялар умумдавлат манфаатларидан устунлик қилди.
Концлагерда ўлимга маҳкум этилган немис ёзувчиларидан бири национал социалистлар ҳукуматга келиши арафасида ҳафсаласи пир бўлиб қўйидагиларни ёзганди: "Мен нима қилишим даркор? Республика учун курашайми? Қайсиси учун? Шуниси учунми? Ахир буни унинг ўзи истамайди." Кўпчилик республика чириб битган, уни яхшилашга уриниш шарт эмас дея ҳисоблардилар. У ағдарилса ағдарилаверсин, ўрнига қандайдир янги, ёруғ ва чиройли бир нима пайдо бўлади. Сўл қанотдагилар Гитлерни четдан масхараомуз кузатардилар, фюрерга бироз вақт бериб кўриш керак, бунда у қобилиятсизлигини намойиш этиб, пароканда бўлиб қулайди, дердилар. Гитлернинг рақиблари бир бирлари билан жиққамушт уришишиб, унинг йўлини тозалардилар. Уларда эса фюрерни тўхтатиб қолиш имкони бор эди. Нацистлар билан кураш қонли эди. Бу эса уларга 12 йиллик миллатчилар диктатурасидан кўра яхши бўлган бўлса керак.

ГИТЛЕР ГЕРМАНИЯНИ ХАРОБ ЭТДИ

Нацистлар ҳокимият тепасига келган куннинг эртасиёқ барчаси ўзгарди. Тузум жадаллик билан қаттиқлаштирилди, унда ҳокимиятга қаршилик кўрсатиш, унга шубҳаланиб қараш ҳам ўлимга тенг эди. Норозилар кўздан ғойиб бўларди, розилар сони эса кун сайин ошиб борарди. Улар доҳийнинг сўзларига ҳамфикр бўлишмаса ҳам, унга итоат этиш ҳоҳишини ўзларида туюшарди. Национал социализмнинг ёрқин қирраси бу - ҳар қандай топшириқни бажаришга тайёр бўйни бўш ижрочиларнинг лиммо лимлиги эди. Мамлакатда биргина партия қолганди ва халқ унга хитоб билан ошиқиб овоз берарди.
Германия 33-йилнинг январида Адольф Гитлерни доҳий деб танлаганида мамлакат тақдири ҳал бўлганди. Германия капитализм, парламентли демократиядан воз кечиб, ўзига хос йўлдан кетди. Мазкур ўзига хос йўл давлатни Учинчи рейхга, жаҳон урушига ва буткул фалокатга олиб келди. Гитлер ўзининг улуғлиги ва хатолардан холилига ишонарди. Амалдорлар армиясининг серқуллуқлиги, пропаганданинг ширин ёлғони фюрерни Германия қисмати унинг қўлида эканлигига ва фақат у келажакдаги қизғин жангларда ғалаба қозонтиришига ишонтирди. У мамлакат ва дунёни бошқаришга ўзини танланган мукаррам руҳ дея кўрди. Аксарият немислар фюрерда ҳаммаси михдек деб ўйладилар ва исталган буйруқларни бажаришга тайёр ва тобе турдилар.


Леонид Млечин, тарихчи, журналист