Oct 22, 2022
Буюк француз саркардаси, Император ва давлат арбоби Наполеон Бонапарт (Наполеон I) ҳарбият ва давлатчиликнинг даҳоси саналади. Жанговар амалиёти чоғида иттифоқчи қўшинларга таслим бўлганига қарамасдан унинг номи, жанглар тактикаси, "Кодекс"и тарихга кирган.
Наполеон Бонапарт ( Буонапарте) "биринчи" 1769 йилнинг 15 августида Аяччода, Корсика оролида туғилган. Буонапартлар оиласи майда аслзодаларга мансуб бўлиб, Наполеон аждоди келиб чиқиши Флоренциядан эди ва Корсикада 1529 йилдан яшашарди. Отаси- Карло Буонапарте суд маслаҳатчиси, онаси эса- Летиция Ромаллино Аяччо собиқ губернаторининг қизи, маълумоти йўқ аёл эди.
Наполеон оиласида жами 12 ўғил-қиз фарзанд ( у каттасидан иккинчиси эди) бўлиб, уларнинг еттитасигина балоғат ёшига ета олганди.
Болалигида Наполеон Бонапарт китоб ўқишни жуда яхши кўрарди, у доим оилавий хонадоннинг учинчи қаватидаги хоналардан бирига қамалиб, у ерда адабиётни, асосан тарихий асарларни мутолаа қиларди. Бошида у итальян тилида ўқирди, француз тилини эса ўн ёшга киргач ўргана бошлади.
1777 йили оила отаси Карло тўнғич ўғиллари учун қироллик стипендияси ундира олди. Бу пайтда оила бошлиғи Парижда Корсика аслзодаларидан депутат бўлиб етишди.
1779 йили Наполеон Бриен Ла Шатодаги кадетлар мактабига ўқишга борди. У французлар хўрлаб келган ўз ерининг ватанпарвари эди, шунга тенгдошлари билан чиқишишга қийналарди. Унинг одамовилиги мутолаага асосий вақт ажратишига қўл келарди. Сўнгроқ, мактабнинг бир қатор муаллимлари билан жанжаллари туфайли Наполеон синфдошлари ўртасида обрў қозонди ва жамоасида баралла айтилмайдиган йўлбошчи мақомини олди.
Кадетлар мактабида ўқиб юрган кезларидаёқ Бонапарт ўзига севимли машғулот сифатида тўпотарлик, артиллерияни танлаганди. 1779 йили қатл этилган қирол тарафдорлари қўлида қолган Тулонни қуршаб олиш жангида Наполеон артиллерия батареясига бошчилик қилди.
У шахсан ўзи ҳужумда иштирок этиб, яраланган, бироқ шаҳарни эгаллашга муваффақ бўлганди. Бу унинг илк ғалабаси эди, бунинг учун якобинчилар, Робеспьер ҳаммаслаклари уни генерал-майорликка тавсия этишди. Наполеон ҳақида тўлиб тошиб гапира бошлашди.
Наполеон Бонапарт Жозефина Богарнега уйлангач, у итальян армиясига етакчилик қилиш учун жўнаб кетди. 1796 йил у яна ўз ортидан қўшин етаклади. Бу сафар Шимолий Италияни австрияликлардан тозалаб, Франция ҳудудига қўшиб олинишига эришди.
Сўнгра Наполеон инглизлар колонияси Мисрга йўл солди, уларнинг бир адабини бермоқчи эди, аммо сафари кўнгилсиз чиқди. У фақат Қоҳира ва Александрияни эгаллади, бироқ денгиздан қўлловни ололмади ва чекинишга мажбур бўлди. У сирли тарзда Францияга қайтди.
1799 йили Францияда давлат тўнтариши юз берди, унда Наполеоннинг ўзи "шамшир" ролини бажарди. Директория қулади, Наполеонни республика консули деб эълон қилишди, 5 йилдан сўнг у император бўлиб етишди.
У конституцияни қайта ишлаб чиқди, зодагонлик насабини тиклади, фуқаролик кодексини ёки "Наполеон кодекси" ни амалга киритди, унга кўра туғилишидан имтиёзлар бекор қилиниб, барча одамлар келиб чиқишига қарамасдан қонун олдида баробар кўрилди. У француз банки, француз университетини таъсис этди.
1805 йили Наполеон иккита ҳукмдор Австрия императори Франц II ва рус императори Александр I га қарши жангга киришди. Мазкур уруш тарихга " Уч император жанги" номини олган. Иттифоқчилар армияси 85 минг аскардан иборат эди, француз армияси сони ундан икки марта кўп эди.
Наполеон иттифоқчи қўшинларни Кутузов эмас, Александрнинг ўзи бошқаришини тушунарди, чунки у француз ўзбошимчаси- Наполеоннинг бурнини шахсан ўзи ерга ишқаш ниятида эди. Наполеон рақибларига ҳийла ишлатиб, уларни алдади: гўёки чекинаётгандек ўзини кўрсатиб, керакли вақтда қўшинни олға силжитди. Иттифоқчи жангчилар ҳар ерга сочилиб, ортга чекинишди, иккала император қочди, Кутузов эса яраланди. Иккита ҳарбий қўшин тамомила мағлубиятга учради.
Келгуси салб юришини Наполеон Бонапарт I 1806 йили Пруссияга қараб амалга оширди, бу ерда унинг армияси ва иттифоқчиси бўлган русларни тор-мор этди, Йена, Аурштэд, Фридландда зафар нашидасини сурди, 1809 йили эса яна Австрияга ҳамла қилди.
Бу юришлар ва жанглар натижасида Наполеон бутун Марказий Европанинг императорига айланди.
Марказий Европадаги Бонапарт ғалабаларидан сўнг ҳеч ким дахл қилмаётган, бироқ Россия императори Александр I нинг французлар душмани инглизлар билан савдо-сотиқ олиб бораётгани унинг жиғига тегаётганди. У Россияга уруш эълон этиш қарорига келди. Лекин бунинг учун унга қудратли ва кўп сондаги армия зарур эди.
Наполеон австрияликлар билан иттифоқ тузди, улар келишувга имзо чекишгач, унинг амри ихтиёрига 30 минг аскар сонидаги қўшинни ажратишди. Шунингдек Пруссия ҳукумати 20 минг ҳарбий юбориш ҳоҳишини ҳам билдирди.
450 минглик қўшинни тўплаган қизиққон саркарда 1812 йилнинг июнида Россия сари юрди, бу вақтда у ҳам урушга тайёрланаётган, аммо қўшини салмоғи нисбатан оз- 193 минг аскардан иборат эди.
Бонапарт русларга йирик жангу жадални тиқиштирмоқчи бўлди, лекин буларнинг бирортаси рўй бермади. Руслар мамлакат ичида чекиниб, шаҳарларини бирма бир бой бера бошладилар. Наполеон аскарлари ҳаприқиш, касалликлар ва очликдан тўкилиб борарди. Об-ҳаво шароитлари ҳам Буюк армия фойдасига эмасди.
Кутузов Москвани жангсиз, унга улкан ўт қўйиб, французларга култепа қилиб қолдиргач, шаҳарга етиб келган Наполеон ўзини ғолиб ҳис этмади.
Сўнгра эса рус армияси ўзининг маҳоратини намойиш этди, бу фақат илгарироқ Бородино жангида акс этганди. Наполеон чекинди ва оқибатда Россиядан қочди- унинг Буюк армиясидан бор йўғи 10 фоиз қўшин қолганди.
1814 йили Англия ва Россиянинг иттифоқчи қўшинлари Парижга кириб келди. Наполеон тахтдан воз кечди, уни Эльба оролига сургун қилишди, 1815 йили у махфий равишда Парижга қайтди, бироқ ҳукумат бошида 100 кунча турди. Ватерлоода француз армияси инглизларга ҳар бўғинда енгилиб, жиддий талофатга учради, Наполеонни британ соқчилари қуршовида Атлантикадаги муқаддас Елена оролига жўнатишди. Бу ерда у ҳаётининг сўнгги 6 йилини кечирди.
Наполеон Бонапарт 1821 йили 5 май куни Лонгвудда, муқаддас Елена оролида 51 ёшида оламдан ўтди.
Наполеон Бонапарт I нинг 10 йиллик ҳукмронлиги даврида Франция Европадаги асосий ҳукмрон кучга айланди. Императорнинг ўзи барча сафарлар, жангларда шахсан қатнашиб, уни ташкиллаштирди. Саркардада ўзи таянган айрим тамойиллар шаклланди, булар унингча ғалабага етакларди. Биринчи навбатда, сон жиҳатдан армиядаги заифликни шиддаткорона зарба ҳаракатлари билан тўлдиришга интиларди. У керакли жой ва вақтда хозир бўлиб, вазиятга қараб иш тутишга уринарди.
Наполеон битикларидан:
Бошқарув санъатининг асоси-одамларни ўз лавозимида кексайишига йўл қўймасликдир.
Кимки бошқарувга қўл урмоқчи экан, уни жонидан маҳрум қилишни ҳоҳлашларига тайёр турмоғи керак.
Йўлбошчи- умидлар савдогаридир.
Даставвал жангга киришиб олиш лозим, қолгани кейин аён бўлаверади.
Динсиз жамият бамисоли компаси йўқ кемадир. Динсиз инсон зулматда юради. Фақат дингина кишига унинг боши ва ниҳоясини кўрсатади. Исо Масиҳ давлат учун фойдали.
Найзалар билан ҳар нима қилиш мумкин: фақат унга ўтириб бўлмайди.
Аскарлар - сиёсий вазифалар ҳал этиладиган рақамлардир.
Урушни олиб бориш учун менга уч нарса керак: биринчидан- пул, иккинчидан- пул, учинчидан ҳам- пул.
Кўтарилаётганда тўхташ мумкин, йиқилаётганда асло.
Тарих ҳамма ишонадиган ёлғонлардан тузилган.
Шон-шуҳратнинг оҳори тўкилади.
Сўзда туришнинг мақбул усули уни бермаслик.
Бошга тушган ночорлик доноларни юксалтиради, аҳмоқларни эса бутунлай синдиради.
Яшашни истаб, ўлишни билмоқ лозим.
Ахлоқсизликларнинг энг каттаси- қўлингдан келмаган юмушга киришишдир.
Аскардан чидамлилик, сабр, жасорат талаб этилади, иш эса иккиламчидир
Ўз армиясини боқишни истамаган халқ тез орада бировнинг армиясини боқишига тўғри келади.
Душманни кечириш мумкин, бироқ энг аввал уни йўқ қилмоқ керак.
Рақиб хато қилганда ҳалақит бериш керакмас. Бу одобдан ҳам эмас.
Сиёсатда юрак йўқ, унда фақат калла мавжуд.
