Dec 01, 2022
Султон Сулаймон Муҳташам I- Усмонлилар сулоласининг буюк ҳукмдорларидан биридир. Бошқарув даврида шу даражада юксакликка кўтарилганки, бу вақтни кўпчилик "олтин аср" дея атайдилар. Усмонлилар империяси унинг даврида мисли йўқ юксалишни яшаган, сулоласи ҳукмронлигида деярли ўз тараққиётининг энг чўққисида турганди.
ДАСТЛАБКИ ЙИЛЛАРИ
Султон Сулаймоннинг таржимаи ҳоли унинг Трабзонда таваллуд топгани билан бошланади. Унинг падари ва волидаси султон Салим ва Ойша Хафса- султон эдилар. Болага бошидан кўп куч-қувват сарфланган, у ўша замон учун ажойиб билимларни эгаллаши мумкин эди, у турли тазкираларни ўрганиш, диний-руҳий амалиёт билан машғул эди. У барча соҳада, айниқса маъмурий ишларда илғорлик ва уддабуронлик кўрсатарди, чунки уни илк болалигидан бунга ўргатишганди. Ўсмир улғайиб, бақувват тортгач, уни Қрим хонлигида учта вилоятга ҳоким этиб тайинлашади. Айрим манбаларга кўра онаси келиб чиқиши айнан шу ўлкага мансуб эди. Қрим хони Менгли Хирой I- онасининг тус отаси ҳисобланади.
ҲУКМДОРЛИК МУҚАДДИМАСИ
Сулаймон тахт тепасига отаси вафотидан сўнг 26 ёшида чиқди. Ёш бўлишига қарамасдан у Манисда бошқарув тепасида эди, шунинг учун ҳукмдор бўлишга тап тайёр эди. Замондошларининг тасвирлашларича, у вақтда у бўйчан, қирғий бурунли, қизғиш, ҳатто рангпар терили, ингичка бўйин, чўзинчоқ юзли эди.
Итоаткорлари унга донишманд ҳукмдор таърифини бериб, кўплаб улкан умидларни боғлашарди.
Сулаймон ҳукмдорлигининг дастлабки йилларидан яхши томонлама ўзини кўрсатиб, ниҳоятда инсонпарварлик қадамларини босди. У занжирда тутқин этилган барча мисрлик асирларни озод этишга фармойиш берди. Шундан сўнг кўплаб мамлакатлар Туркия билан ўзаро савдо муносабатларини қайта тиклашга қарор қилди, бу эса давлатнинг фойдасига ишлади. Европада ҳам бундай одимни хайрли белги деб санашиб, бунда узоқ муддатлик тинчлик ўрнатиш имкониятларини кўришди. Бироқ бундай хулосаларга келиш шошмашошарлик эди, чунки Сулаймон қонталаблиги билан қолган ҳукмдорлардан ажралиб турмасди, у ҳам босқинчилик шон-шуҳратига андармон эди.
БОСҚИНЛАР ТАРИХИ
Усмонлилар империяси тенгсиз куч-қудратга Сулаймоннинг жанговар салб юришлари натижасида эришди. У Миср, Эрон, Жазоир ерларини эгаллаб ва Австрия ёқасигача бориб, ўз ҳудудини кенгайтирди. Султон 13 та ҳарбий кампания уюштирди ва уларнинг барида зафар қучди. Уларнинг 10 таси Европа ҳудудида содир этилди. Шунинг учун ўша пайтдаги салбий оҳангда янграйдиган кесатиқ ибора шу эди- "турк остона қоқяпти. "
Ўз бошқарувининг биринчи йилини ниҳоясига етказгач, Сулаймон қўшинларини Венгрия чегараолди ҳудудларига йўллади. Унинг ҳарбийлари тиғига дош беролмай Шабос қалъаси қулади, шундан кейин Қизил денгиз, Тунис, Жазоир, Родос ороли, Табриз ва Ироқ устидан назорат ўрнатишга эришилди. Шунингдек, Усмонлилар ҳукмронлиги остига Қора денгиз ва Ўрта Ер денгизининг бир қисми ўтди. Унинг ҳудуди шитоб билан кенгайиб борарди. Сулаймоннинг оқилона ишлаб чиқилган сиёсати натижасида Венгрия, Трансильвания, Босния ва Герцеговина, Словения унинг тобеълигига ўтди. Турк армиясига Вена қарши туриб бера олди, аммо бу султон қўшинининг учдан бирини нобуд қилган қақшатқич эпидемия туфайли юз берди.
Султонни рус ерлари қизиқтирмасди, у Россияни ташландиқ бир чет вилоят, диққатга сазовормас ўлка деб биларди, шунинг учун ҳам унга куч ва пул сарфлаш беҳуда эди. Лекин йирик кўламдаги юришлар назарда тутилмаса-да, Москвага мунтазам дахллар уюштирилиб туриларди. Султон Сулаймон ичидан қайнаб чиққан истакларини қондирди, натижада салтанат улкан ҳудудларга ёйилди, лекин ҳамма нарсанинг ўз баҳоси бор. Жуда катта қўшинга эга бўлиш хазинани қуритиб бўшатарди.
СУЛТОННИНГ ИЧКИ СИЁСАТИ
Султон Сулаймон ўзининг Муҳташам лақабини бежиз олмаган, заҳматли хизматлари ортидан давлатга келтирган фойдаси учун у шундай шарафга лойиқ кўрилди. Унинг топшириғи билан қонунлар қайтадан кўриб чиқилди, айни қонунлар амали 20 аср бошларигача давом этди. Айнан қонунга киритилган янги ўзгартишлар туфайли жиноятчиларни майиб-мажруҳ қилиш тўхтатилди, бундайин қаттиқ жазо ўғирлик, пулларни қалбакилаштириш ва сохта гувоҳлик жиноятлари учун қолдирилди. Айни айбларда ушланганлар ўнг қўлидан маҳрум этиларди.
Сулаймоннинг донишмандлиги шундан иборат эдики, давлат ҳудудида турли дин вакиллари бир бирлари билан осон тил топишиб яшашарди. Бу жиҳатдан ҳеч қандай четлатиш ёки қувғинга олиш йўқ эди. Мунтазам равишда мактаблар, коллежлар бунёд этиларди, унда исталган табақадаги ўқувчилар таълим олиши мумкин эди. Сулаймоннинг меъморчиликка ҳам қўшган ҳиссасини қайд этиш зарур. Унинг заҳматлари билан мана шу муҳташам мачитлар қуриб битказилди.
•Салимия
•Шаҳзода
•Сулаймония
ШАХСИЙ ҲАЁТИ
Султон оиласи таркибига онаси, опа-сингиллари ва хотинлари кирган. Ҳукмдор ҳарамида қанча канизак бўлгани номаълум. Уларнинг сонини санаб, аниқлаб чиққан манба мавжуд эмас. Шунинг учун Султон Сулаймон шахсий ҳаёти борасида фаразларга таяниб сўзлаш мумкин. Унинг қўйида номлари тилга олинадиган маъшуқалари ҳақида маълумотлар сақланиб қолинган.
ФУЛОНА
Ишончли манбаларга кўра, айнан бу қиз султонга тортиқ этилган биринчи канизак бўлган. Ўшанда унинг ёши 17 да эди. Уларнинг алоқасидан Маҳмуд исмли ўғил туғилган. Аммо у 10 ёшга етмасдан вафот этган. Бунинг боиси ўша пайтда кенг тарқалган сувчечак касаллигидир. Маъшуқа фарзанди ҳалокатидан сўнг зудликда саройдан ғойиб бўлган.
ГУЛФЕМ
Султоннинг иккинчи канизаги ҳам ҳукмдорга меросхўр ҳадя қилган. Аммо уни ҳам сувчечак аяб ўтирмади. Лекин Фулонадан фарқли ўлароқ, Гулфем саройдан узиб қўйилмади, деярли ярим аср олампаноҳнинг дўсти ва маслаҳатчиси бўлди. Бироқ ҳукмдорнинг фармойишига кўра уни бўғиш усули билан қатл этишди.
МОҲИДАВРОН
Ҳаммадан кўра расмий турмуш ўртоқ мақомига Моҳидаврон султон интиларди. Учинчи маъшуқа ҳам подшога ўғил-Мустафони туғиб берди. Аёл сарой ва ҳарамга кучли таъсир ўтказа оларди. Аммо шаҳзода ўғли вилоятга ҳоким этиб тайинлангач, унинг ортидан саройни ташлаб, у ёққа йўл олди. Бироқ шаҳзода отаси фармойишига кўра ўлдирилди, ёлғон чақувларга кўра , гўёки у отасидан тахтни тортиб олиш режасини тузганди.
ХУРРАМ
Бу ўша Александра, султоннинг нафақат суюмли аёли, унинг беш фарзанди онаси ва қонуний завжаси ҳам эди. У Галицияда асираликка тушган, у ҳукмдорни ўз фазилати ва қувноқ феъли билан ром эта олганди.Подшо 1534 йили у билан никоҳ тузди. Хуррам лақабини у султондан олди, бу эса "шод, кулиб турувчи" маъносини англатади.
"Олам ҳукмдори" нинг жуфти ҳалоли ўта ҳусни жамоли билан ажралиб турмасди, сарой аёнлари уни ақл-заковати ва ҳаётий маккоралиги учун қадрлашарди. У жуда кўплаб адиб ва мусаввирлар учун илҳом париси ҳисобланган. Бундан ташқари у кўплаб хайрия ташкилотларига асос солган.
Бироқ айнан у эрига таъсир ўтказа олган ва натижада султонни бошқа хотинларидан бўлган ўғилларидан халос бўлишига сабабчи этиб кўрсатилади. Ҳукмдор ўлимидан сўнг тож тепасига унинг ўғли Салим 2 келди. Лекин айнан унинг ҳукмронлигида салтанат емирилишни бошлади, чунки у бошқарувга мойил иқтидордан маҳрум эди ҳамда аксарият ҳолда ичкиликка ружу қўйганди. Хуррам вафот этганда султон узоқ вақт мотам тутди ва бошқа уйланмади.
СУЛАЙМОН ҚАНДАЙ ОЛАМДАН ЎТДИ?
Сулаймон бу дунёни ўзи истаганидек- уруш қучоғида тарк этди. Бу Сихотавр қалъаси қуршови вақтида юз берди. Султон 71 ёшда эди, унинг оёқ томирларида оғриқ кучайиб борар,бу отда кўнгилдагидек ҳаракатланишига йўл қўймасди. 1566 йили 6 сентябрь куни қалъа ишғолини кута олмасдан унинг жони узилди. Султонни даволаган шифокорларни жангчилар орасида маълумот тарқатмасликлари учун ўлдиришди. Ҳарбийлар унинг ўғли Салим Истамбулда ҳукмронликни қўлга олгандан сўнггина ўлганидан хабар топишди.
Сулаймон ўлими билан боғлиқ шундай афсона мавжуд дейилади. Гўёки у ўз қўмондонига уни дафн этишга олиб бораётганларида қўлини очиқ ҳолда қўйиб, уни ёпмаслигини сўраган. Токи тобут ёнидан ўтаётган ҳар бир киши йиққан мол дунё бу дунёда қолиб, ўзи ҳеч нимасиз кетаётганлигини кўриши мумкин эди.
ҚИЗИҚАРЛИ МАЪЛУМОТЛАР
•Султон Сулаймон ҳазратлари кимлигини аксарият "Муҳташам юз йил" сериали орқали билишди, унда ўнлаб серияларда ҳукмдорнинг бошқаруви кўрсатилади.
•Султон Сулаймон онасига жуда чуқур эҳтиром кўрсатарди, унинг қўлловидан фойдаланиб, фикрига таянарди. Шунинг учун севгилиси Хуррамга онаси ўлимидан сўнг уйланди, чунки Волида султон мазкур иттифоққа қарши эди.
•Сулаймон ҳарбий қўшинда лавозимидан қатъий назар ҳамма баробар деган ақидани олға сурарди. Шунинг учун ким бўлмасин барча бир хил жазоланарди. Айрим юришларда аскарлар талончилик содир этганлари учун қатл қилинган.
•Айнан Сулаймон Туркияни дунёвий давлат шаклига келтиришга уринган илк ҳукмдордир. Бироқ муттасил урушлар туфайли янги жорий этилган тартиб қоидалар яшаб қола олмаган, аммо шариат қонунлари барибир заифлаштирилган.
