Jul 03, 2023
Покистон халқи Беназир Бхуттони бежизга "Қора атиргул" дея атамаган, зотан у ХХ асрнинг ёрқин ва жозибадор сиёсатчиларидан бири саналади. Кучли тафаккур соҳибасини, Харвард ва Оксфордда таълим олган қатъиятли ва ҳур фикрли бу аёлни Клеопатрага таққослашарди. Собиқ бош вазир покистонлик аёллар ҳурлиги, уларнинг ҳуқуқи таъминоти учун кўп ишларни қилди, у билан мамлакатни демократлаштиришга кўп умидлар боғланди, унинг даврида текин тиббиёт пайдо бўлди. Бироқ Бхутто замонида коррупция ҳам гуллаб яшнади. Уни миллионлаб доллар маблағни талон тарож этганликда, ҳатто қотилликларга алоқадорликда гумон этишди.
Ўшанда 2008 йилнинг кириб келишига тўрт кун қолганида бутун дунёга Покистонда олинган қонли кадрлар ёйилди: митингга отланган собиқ бош вазир минган жип машинаси ўқлардан илма тешик бўлган, унинг орқа ўриндиғи қонга булғанган, шолчада эса аёлларнинг қора пойабзали юмалаб ётарди. Терактдан сўнг 54 ёшли Беназир Бхуттони шифохонага зудликда олиб келишди, шифокорлар жарроҳлик амалиётини бошлашди, аммо улар уни сақлаб қола олишмади.
"ЖАЗИРАМА ИССИҚДАН ҚЎЛЛАРИМ ТЕРИСИ УВАЛАНИБ ТУШАРДИ."
Аксарият покистонликлар Бхуттонинг катта сиёсатдаги йўлини гўёки буюртма қилинган дея ҳисоблашади: мусулмон давлатида аёл киши ҳукуматни бошқариши мумкин эмасди. Беназир эса бу ишга икки марта бош суқди: "Ўлим водийси узра узанган сиёсат йўлига мен қўрқмасдан кирдим."-деб мушоҳада қилганди сўнгра бош вазир.
Унинг бобоси ҳам, отаси ҳам ўз даврида ҳукумат тепасида бўлишган, Беназирнинг аждоди Ҳиндистоннинг Сид вилоятини бошқарган князлар ҳисобланишган. Ғарб таҳсилини кўрган Бхуттолар оиласи эркин қарашларга эга эди. Бўлажак бош вазир болалик чоғидан ҳеч қанақасига ҳеч қачон чодра ёпинчиғини ёпмасликка қарор этган - ота-онаси унинг бу истагига моънелик билдиришмаган. Қиз Покистоннинг католик мактабларида таълим олади, кейин эса Харвард ва Оксфордни аъло баҳоларда якунлайди. Покистонлик бу аёлнинг сўзларига кўра, бу ерда у илк демократия мазасини туяди, ватанига қайтгач эса, сиёсатга мук тушади.
Беназир доимо тизимга қарши одимлади, бундан фақат бўлғуси Покистон президенти Асиф Зардорий билан никоҳи мустасно бўлди. Бхутто теварадагиларда улар ҳисоб-китобга кўра, манфаатни назарда тутиб турмуш қурдилар деган фикр ҳукмрон эди: энг таъсирчан сиёсий сулола Ислом дунёсидаги энг бадавлат оила билан иттифоқ тузганди.
Аммо Беназирнинг уқтиришича, Асиф тимсолида у ўзининг прогрессив қарашларига ён босишга тайёр ҳамфикр бир инсонни кўрганди. Бхутто ва Зардорий уч фарзандни дунёга келтиришди. Сўнгроқ улар Буюк Британия университетларида таҳсил олишади.
1977 йили ҳарбий тўнтариш пайтида Покистон бош вазири, Беназирнинг отаси Зулфиқор Али Бхуттони ҳибсга олишади. У билан бирга қизи ҳам қамоққа тушади.
"Ёзнинг қаттиқ иссиғидан камерам қизиган тандирга айланарди. Тери уваланиб, қўл панжасидан парча-парча бўлиб сидирилиб тушарди. Камера ичи ҳашаротларга ғич тўлганди. Улардан беркиниш учун бошимни кўрпага буркардим, нафасим қайтиб бўғилганимда уни кўтарардим."-деб ёзганди бу ҳақда Беназир Бхутто.
Бир қатор давлат сиёсий етакчилари- АҚШ президенти Жимми Картер, Ҳиндистон раҳбари Индира Ганди, совет йўлбошчиси Леонид Брежнев ва Британия бош вазири Маргарет Тэтчернинг ҳукмни юмшатиш ҳақидаги илтимосига қарамасдан Зулфиқорни қатл этишади.
Отаси ўлдирулгунига қадар Беназир дипломат бўлишни ҳоҳлаганди, бироқ сўнгра у Покистоннинг биринчи аёл бош вазири бўлишга қатъий аҳд қилди.
Мамлакат аҳолиси Бхуттонинг отасини ноҳақ жабрдийда, унинг қизи турмушга чиққан батартиб аёл эканига қарамасдан бунга эришиш осон юмуш эмасди.
Шу сабабга кўра у умри мобайнида гендер қолипига қарши курашди.
"МАМЛАКАТДА ТАРТИБСИЗЛИК ҲУКМ СУРАДИ."
Беназир барибир ният қилганидек бош вазир бўлиб етишди. 1988 йили Покистон байроғидаги оқ ва яшил ранги акс этган либосда ҳукумат раҳбари сифатида у қасамёд қабул қилди. Юқори лавозимни эгалларкан, Бхутто оврўпоча ҳаёт тарзидан воз кечишга мажбур бўлди: энди елкани яланғоч, кўксини очиқроқ кўрсатадиган кўйлак кийиш , мини юбкада юриш мумкин эмасди. Эндиликда унинг либослари тўплами рўмол ҳижоб, хушбичим кенг кўйлаклар ва жиддий русумдаги иш кийимларидан иборат эди. Шу билан биргаликда у ёрқин пардоз- андоз қилиш, қимматбаҳо либос кийиб,кўплаб зеб-зийнатлар тақиш ҳуқуқини сақлаб қолганди.
Бош вазир бўлиб етишаркан Бхутто иккинчи боласига ҳомиладор бўлди. Рақиблари мазкур ҳолдан ўз манфаатларига фойдаланишга уринишди, улар халқни "энди мамлакатда тартибсизлик ҳукм суради" дея қўрқитишди, уларнинг назарида ҳукумат раҳбари ҳомиладор аҳволида бор салоҳиятда ишлашдан маҳрум эди. Ўшанда Беназир ҳомиладорликнинг сўнгги муддатида қалтис бир қадамни ташлашга йўл қўйди: шифокорлар билан маслаҳатлашиб, у кесарча кесиш амалиётини танлади ва туғруқнинг эртаси куни ишга қайтди. Айтишларича, Беназир бошқаруви палапартиш узвийлик хусусиятига эга эди, ҳатто мамлакат учун ғайритабиий амалларга қўл урилгани билан фарқланарди. Аёллар эркинлиги учун кўп ишлар қилинди, Покистонда текин тиббиёт пайдо бўлди, кўп сондаги аҳоли саводхонлиги ортди, мамлакатга хориж маблағлари оқиб қира бошлади.
Аммо кўплаб ташаббуслар аро йўлда мағлубиятга учради: гиёҳвандлик савдосига чек қўйиш кампанияси барбод бўлди, жаҳон террорчилигига қарши кураш ҳам кутилган натижани бермади. Бир вақтнинг ўзида мазкур давлатда улкан кўламда коррупция ошиб кетди.
Беназирнинг иккинчи бошқарув муддати порахўрлик жанжали билан якунланди. Бхутто оиласини Швейцария банки орқали ноқонуний келиб тушган 12 миллион доллар маблағни ювишда гумон қилишди. Ушбу ишни синчковлик билан текширишга Беназирнинг акаси Муртазо қатъий ундади. Бироқ бу одам кейин кутилмаганда ғалати вазият қуршовида, полиция билан отишмада тушуниксиз тарзда ҳалок бўлди. Унинг ўлимида Беназир ва унинг эрини айблашди- халқ ичида Бхуттолар обрўси сувдек тўкилиб бораётганди.
Халқнинг норозилигини турли хил миммишлар кўпчитиб юбораётганди, унга кўра гўё Бхутто-Зардорийлар пушти ранг мармардан қурилган қасрда яшайди, Асиф дабдабали зиёфатлар уюштиради ва у гольфни олтиндан ясалган тўпургичда ўйнайди. Унинг рафиқаси эса экзотик жониворларни асраб, ҳар учинчи покистонлик қорни тўймай юрганда бу ҳайвонларни тансиқ егуликлар бериб боқади.
Беназир таъқибдан хавфсираб, 1999 йили болалари билан мамлакатни тарк этади. Бошида Дубайда, сўнгра Лондонда яшайди: дунёнинг турли университетларида маърузалар ўқийди, шу билан бир қаторда ўз партияси раҳбариятини қўллашда давом этади.
"ЭНДИ У БИР ҲАҚОРАТ УЧУН ПУЛ ИШЛАЙДИ! "
Марказида собиқ бош вазир гап бўлган жанжал суронларга қарамасдан покистонликлар уни севишарди. Мамлакатни хотини вафотидан сўнг, 2008 йилдан сўнг бошқарган Зардорийга муносабат эса ўта ошиб тушарди. Зардорийни доим Беназир билан таққослашарди, уни очкўз, ожиз ва бебурд деб аташарди. Кўпчилик уни хотини сиёсатга судраб олиб келган деб санарди. Унинг фоиз кўтаришга иштиёқига киноя этишиб унга "Асиф-ўн фоиз" деб лақаб қўйишганди.
Кўплаб кишиларга президент чиқарган қарорлар маъқул эмасди. Жумладан у ўзи ҳақида латифалар тўқилишини маън этганди, махсус хизматларга унинг устидан кулганларни овлашга буйруқ берганди. Қонунни бузганлар 14 йилгача озодликдан маҳрум этиларди. Бунга қарамасдан тармоқда Зардорий ҳақидаги латифалар урчигандан урчирди.
Мана ўша латифаларнинг айримлари.
"Ҳукумат хабарга солиқ жорий этди. Афтидан у шу вақтнинг ичида Зардорий устидан текинга кулиб келинганини англаб етди. Эндиликда у ҳар бир ҳақорат учун пул ишламоқда!"
"Террорчилар севимли Зардориимизни ўғирлаб кетишди ва беш миллион доллар талаб қилишди, йўқса устига бензин сепиб ёқиб юборишармиш. Қўлингиздан келганини эҳсон этинг. Мен беш литр ҳайр-эҳсон қилиб бўлдим."
Маҳаллий аҳолининг алоҳида нафрати Зардорийнинг ҳашаматга нисбатан меҳрига қаратилганди. Беназир ва унинг эрининг кўплаб кўчмас мулки мавжуд эди: масалан, Суррей графлигидаги улкан Токвуд қасри уларга тегишли эди. ОАВ 1990 йилларда олиб борилган коррупцион тергов ишларига диққат қаратди, ўшанда Зардорий мазкур қаср унинг хусусий мулки эканини инкор этганди. Бироқ 2004 бутунлай тескарисини баён этди, бир йил этгач эса бу уйни сотиб юборди. Савдога қўйилган мулкнинг қанчага кетгани маълуммас, аммо унинг бошланғич баҳоси 10 миллион фунт стерлинг эди. Гап-сўзларга қараганда, мазкур жанжалли вилланинг " қизиқарли ўтмиш тарихи" бор эди. Интернетдан Secret Mancion иштирокидаги у ердаги кечки зиёфатдан лавҳалар жойлашганди. Бундан ташқари бу қасрда хусусий шаҳвоний оқшомлар уюштирилгани ҳақида ҳам гап-сўз тарқаганди.
"ОНАМ НЕГА ЎЛГАНИНИ ТУШУНА ОЛМАЙМАН."
Покистондан бош олиб чиққач, Беназир Бхутто саккиз йил хорижда яшади. Унга амнистия ваъда қилишгандан сўнггина у ўз ватанига қайтди. Мутаассиб исломчиларга қарши курашиш мақсадида фуқаролик аҳолисини ҳарбийлар билан уюштириш лозим эди. Экстремистлар собиқ бош вазирга қасос олиш билан дағдаға этишарди.
2007 йилнинг 18 октябрида, Бхуттонинг ватанига қайтиши илк кунида унинг кортежини элтаётган йўлда кутиб олишга чиққан кишилар оломони ичида иккита портлаш рўй берди. 130 дан ортиқ одам ҳалок бўлди, 500 га яқини жароҳатланди. Беназирнинг ўзи жабр чекмади ва сўзга чиқишдан воз кечмаслигини маълум этди.
Орадан икки ой ўтиб, Бхуттога у Равалпинди шаҳридаги митингда нутқ сўзлаётганда иккинчи суиқасд ҳужуми уюштирилди. Учрашувдан сўнг сиёсатчи зирҳланган машинага ўтиради, лекин сўнгги лаҳзада ўз тарафдорлари билан хайрлашиш учун люкдан кўтарилади. Шу онда отишма рўй берди, оломон орасида эса ҳудкуш ўзини портлатиб юборди. Оғир яраланган Беназирни шифохонага етказишади. Ҳушига келмасдан у жарроҳлик амалиёти столида вафот этади.
Ҳодисага масъулиятни тақиқланган "Ал-Қоида" террористик гуруҳи зиммасига олади. Бхутто қотиллигидан кейин Покистонда тартибсизликлар тўлқини юз бериб, унда яна ўн киши ҳалок бўлади. Беназирнинг дафн маросими маҳаллий телеканалларда бевосита жонли намойиш этилади.
Собиқ бош вазирни Гхари Кхуда Бакш қишлоғи яқинидаги оилавий мақбарада дафн этишади. Кўплаб покистонликлар уларнинг ёнидан Бхутто тобути ортилган мотамсаро кортежи олиб ўтилаётганда баланд овозда ҳўнграб йиғлашади.
Беназир ўлимидан сўнг унинг ўша пайтда 18 ёшда бўлган қизи Бахтовар Зардорий онаси хотирасига инглиз тилида қўшиқ ёзди. Хип-хоп услубидаги композицияга "Дардларга дармон бўлишни истагандим" дея ном берди. Унда шундай сатрлар бор эди. "Онамни ўлдиришди, аммо ҳамон унинг нега ўлдирилганини тушунмайман."
Унинг асосида клип ишланди ва у давлат телеканалларида кўрсатилди. Баъзилар Бахтавар билан ҳамдардона изтироб чекди, қолганлар эса унинг отасини хотини ўлимидан ўз сайловолди кампанияси учун ютуқ ишлашга уринганликда айблашди. Мазкур композиция унга ростдан ёрдам бергани ҳақида гапириш мушкул, лекин Бхутто бошчилик қилган Покистон халқ партияси парламент сайловларида ғолибликни қўлга киритди, турмуш ўртоғининг фожеали ўлимидан тўққиз ой ўтиб Асиф Али Зардорий Покистон президенти бўлиб етишди.
Орадан ўн ой ўтиб Швейцарияда Бхутто бева эрига очилган иш ёпилади. Унга қўйилган пора ва пул ювиш бўйича айблар олиб ташланди, унинг ҳисоб рақамидаги 60 миллион доллар маблағ музлатишдан чиқарилди. Зардорий адвокатлари унинг руҳияти 11 йиллик қамоқдан сўнг зарба егани (бўлғуси президентни наркотиклар контрабандаси, коррупция, қотилликларда алоқадорликда гумон қилишганди), бунга яна хотини ҳалокати ҳам таъсир кўрсатганини баён этишиб, уни оқлашга уринишди. Шифокорлар президентда ақли пастлик, руҳий нотинчлик, постравматик бузилишни фаҳмлашди.У ўз жонига қасд қилмоқчи бўлгани, ҳамда хотини ва фарзандларининг туғилган санасини эслай олмаслиги ҳақида ҳам гапиришди.
Беназирга қилинган суиқасд терговига келганда эса БМТ комиссияси бунга 5 миллион доллар маблағ сарфланганига қарамасдан керакли саволларга жавоб топа билмади. Бу борада ҳар бир покистонликнинг ўз фикри бор. Улар бир маънода бир жойда муштарак туташади: яъни Бхутто жаҳонда мусулмон мамлакатидаги ҳукуматни бошқарган энг биринчи аёл ва "учинчи дунё" даги энг баобрў сиёсатчилардан бири эди.
Ксения Архипова
