Jan 04, 2022
1895 йилнинг ноябрида Реддинг сургун қамоқхонасига Лондондан қўллари кишанбанд этилган ҳолда машҳур инглиз ёзувчиси Оскар Уайльд олиб келинади. У "маънавият қоидаларини бузганлик" айби билан бир неча йиллик қамоққа ҳукм этилганди.
Реддинг вокзалида Уайльднинг атрофида бир гала қизиқувчанлар оломони йиғилди. Маҳкумларнинг йўл-йўл камзулини кийган, совуқ ёмғир остида, қўриқчилар қуршовидаги ёзувчи умрида илк бор кўз ёши тўкарди. Оломон эса қаҳ-қаҳ отиб куларди.
Бунгача Уайльд йиғи ва азоб нелигини билмаган. Бунгача у таниқли лондонлик олифта, совуқ сувга қўлини урмайдиган, беназир сўзамол эди. У Пикадиллига сайр этиш учун кунгабоқар гулидан нишон тақиб оларди. Лондоннинг бутун киборлар қисми Уайльдга тақлид қиларди. Улар Уайльдга ўхшаб кийинишар, унинг ибораларини қўллашиб, Уайльдга ўхшаб қимматбаҳо тақинчоқларни сотиб олишарди, ва худди Уайльд сингари кўз қири остидан оламга боқишарди.
Уайльд Англияда тўлиб тошган ижтимоий тенгсизликни фаҳмлашни ҳоҳламасди. Бу билан ҳар доим дуч келганда виждонини чаққонгина бошқа парадокслар билан бўғарди, китобларига, шеърларига мук тушарди, қимматбаҳо суврат ва тошлар томошасига отланарди.
У сунъий бўлган барчасини ёқтирарди. Иссиқхонадаги гулзорлар ўрмондан ҳам, атир иси кузги тупроқ ҳидидан-да, унга нафис эди. У табиатни суймасди. Бу унга қўпол ва чарчоқ уйғотадиган туюларди. У ҳаёт билан худди ўйинчоқ каби ўйнашарди. Ҳатто ўткир инсон тафаккури ҳам унинг учун эрмакка шунчаки восита эди.
Лондонда Уайльд яшаган уйнинг яқинида бир гадо турарди. Унинг жанда жундаси Уайльднинг жиғига тегди. У Лондондаги энг моҳир тикувчини чақириб, ҳарир , қиммат матодан либос тайёрлашни буюрди. Кийимнинг қайси жойида йиртиқлар бўлишини Уайльднинг ўзи бўр билан чизиб чиқди. Гадо Уайльднинг дидини хўрлашни бас қилди. " Ҳатто қашшоқлик ҳам гўзал кўриниши лозим. "
Мана шундай яшарди Уайльд- китобларга бурканиб ва нарсалардан гўзалликни англаган ҳолда. Оқшомлари клуб ва салонларда пайдо бўларди, бу ҳаётининг энг ажиб соатлари эди. У бошқа тусга кирарди. Рангпар юзи ёшариб, оқарарди.
У сўйларди. Ўнлаб эртак, афсоналар, ғамгин ва қизиқарли воқеаларни ҳикоя қиларди, уларни фавқулодда фикрлар, кутилмаган таққослар ёрқинлиги, тешаси тегмаган билимларга чекиниш билан тўлғазарди.
У енглари остидан рангли рўмол чиқараётган фокусчига ўхшарди У ҳикояларини чиқазиб, ҳайратда донг қотган тингловчиларга ёярди ва ҳеч қачон айтганини бошқа такрорламасди. Кетар чоғда сўзлаганини унутарди. У ўз ҳикоясини биринчи дуч келган кишига тортиқ этарди. У дўстларига ундан эшитганларини барини ёзишга рухсат этарди, ўзи кам ёзарди. Унинг юзтача ҳикояси ундан сўнг улар тарафидан қайта ижод қилинган. Уайльд дангаса ва сахий эди.
"Инсоният тарихида,-деб ёзганди унинг биографи,-унингдек ҳеч қачон ажойиб суҳбатдош учрамаган."
Суддан сўнг бари тугади. Дўстлари ундан юз ўгиришди, китоблари ёқиб юборилди, хотини ғамдан вафот этди, фарзандлари тортиб олинди, қашшоқлик ва уқубат ҳамроҳи бўлиб, бу ўлимигача уни тарк этмади.
Уайльд турма ҳибсхонасида қайғу ва ижтимоий адолатсизлик нималигини англади. Эзилган, шарманда этилган ёзувчи бор кучини тўплаб, азоб-уқубат ҳақида, адолат ҳақида ҳайқирди, бу ҳайқириқни қонли тупукдек уни сотган инглиз жамияти юзига отди. Мазкур ҳайқириқ "Реддинг қамоқхонасидаги баллада" деб номланади.
Бундан бир йил аввал фақирларга ҳамдардлик билдираётганларга кибр билан ҳайратланарди, унингча фақат гўзаллик ва қувончга дардкаш бўлиш мумкин эди. Энди эса у ёзарди:
"Камбағаллар раҳмдил ва меҳрибон, улар биздан кўра чуқурроқ ҳис этишади. Мен қамоқдан чиққанимда, бойлар хонадонидан ҳеч нима олмаган тақдиримда, камбағаллар қўлимга, албатта, нимадир тутқазишади."
Бир йил илгари ҳаётда санъат ва санъат кишилари энг муҳими дерди. Энди эса у бошқача фикрлаётганди.
"Кўп ажойиб одамлар-балиқчилар, чўпонлар, деҳқонлар ва ишчилар санъат нелигини билишмайди, бунга қарамасдан улар заминнинг чинакам туз- намагидир."
Бир йил олдин у табиатга беписанд назар билан боқарди. Ҳатто дала чиннигули ёки мойчечагини нишон қилиб тақишдан аввал уни яшил рангга бўярди. Уларнинг табиий ранги унга ўта чақирувчи бўлиб туюларди. Энди эса ёзарди:
"Мен оддийликка, ибтидоийликка интилишни ҳис этяпман, Денгизга истаяпман - у менга худди Она ер кабидир."
У қамоқда тоғ ёқасида сариқ пичанзорни кўриб қолиб, тиз чўкиб севинчдан уввос тортган натуралист Линнейга ичи азобдан зир титраб ҳавас қилди,
Маҳкумлик лозим эди, ойлаб савдойиларни қамчилаётган жаллоднинг юзига қарамоқ керак эди, тирноқларинг юлиниб чириган арқонни пайпаслаш, оғир тошларни у ёқдан бу ёққа бемаъно ташиш, дўстларни йўқотиш, ёрқин ўтмишдан ажраш, Англия жамияти маҳлуқона ва адолатсиз жамият эканлигини тушуниш, охир-оқибат сўнг сўзни шундай битиш учун лозим эди:
"Ҳозирда шаклланган жамиятда менга ўхшайдиганларга ўрин йўқ. Табиат менга тоғлардаги ғорлардан яшириниш учун паноҳ топиб беради, тун эса зулматда қадамимдан адашмаслигим учун юлдузларини сочади, ҳеч кимса ортимдан пойлаб тушмаслиги учун шамоллар изларимни супуради. Табиат буюк сувларида мени поклайди ва доривор гиёҳларида даволайди."
Уайльд ҳибсда илк марта биродарлик нималигини билди. "Ҳаётимда қамоқдаги ҳибсдош дўстларим тарафидан бўлганидек, ҳеч қачон бу қадар меҳрни, ғам-андуҳга нозик эътиборни туймаганман."
Уайльд қамоқдан у билан инглиз қироллик қамоғида бирга ўтиришга тўғри келган кишиларнинг содиқ муҳаббати қуршовида чиқди.
Турмадан сўнг "Қамоқ ҳаёти ҳақидаги хатлар" номи билан маълум иккита мақола ёзди. Мазкур мақолалар Уайльднинг олдинги асарларидан устун туради.
Бир мақоласида у нафрат билан катталар қаторида тенгма тенг инглиз турмаларига тиқилаётган ёш болалар ҳақида ёзади, иккинчисида қамоқхонанинг ёввойи тартиб-қоидаларини қаламга олган.
Бу мақолалар Уайльдни энг сара кишилар қаторига қўяди. Уайльд биринчи марта фош этувчи сифатида зоҳир бўлди.
Бошқа мақоланинг ёзилишига у қадар аҳамиятли туюлмайдиган воқеа туртки берган: қамоқхона нозири Мартин оч маҳкум болакайга бир неча қуруқ нон бўлакларини бергани учун ишдан ҳайдалади.
"Инглиз турмахонасидаги кечаю кундуз болаларга қилинаётган шафқатсизлик мисли йўқдир. Бунга уни ўз кўзи билан кўрган ва инглиз тизимининг ноинсонийлигига имон келтирган кишиларгина ишонади. Бола кечираётган даҳшат чек-чегарасиздир. Қамоқхонада бирор маҳкум йўқки, турмада болаларга азоб беришни бас қилишлари учун муддатига йиллар қўшиб берилишига буюк қувонч билан розилик билдирмаса."
Ўша вақтда Уайльд шундай ёзган, бошқа маҳкумлар қатори у ҳам, улуғ эстет, ҳар доим кўзи тушгани - камера ичида ёлғиз мудом йиғлаб ўтирадиган жимит болакай учун қўшимча бир неча йил қамоқда ўтиришга тайёр турганига шубҳа йўқ.
Қамоқдан озод этилгандан сўнг бироз вақт ўтгач, Уайльд ўзи ихтиёрий қувғинликда бўлган Парижда вафот этади.
У Англия, Лондон, дўстлари тарафидан унутилган ҳолда қашшоқликда оламдан кўз юмади. Унинг тобути ортидан фақат у билан бир мавзеда яшаган камбағаллар юриб боришарди.
Константин Паустовский, 1937 йил
