Oct 07, 2020
Тарихга назар ташланса,мудом,ҳатто ҳар доим эсланадиган шахслар учрайди, уларнинг орасида дунё ривожига у қадар ҳиссаси йўқ,ортқилаган юки оғир бўлмаган сиймолар бор.Одамзот табиати кўпроқ нимаики билан донг таратган инсон билан андармон,яъни унга пашшадан филни ясаб,олабўжидан моҳирона фаришта талқинлаб ҳавола этиш мумкин.Агар бу сиймо вақт қадар чайналаверса, у бемалол етук шахс кўринишида ёлғонлари билан улкан ҳақиқат сифатида уқтирилаверади.
Одамлар қанчалар алданмасин,ҳаёт мазмунида шартли жой топган кишилар борки, улар сезилмаганда ҳам сезилади ёки ёдланишга мутлақ мажбурият уйғотадиган намояндалардир. Умр йўли бугунги кунга ҳам татийдиган ва таратган ғоялари билан ўрин тутгувчи сиймолардан бири Николай Чернишевскийдир.
Публицист ва ёзувчи, файласуф-материалист, олим, инқилобчи-демократ,танқидий утопик социализм назариётчиси Николай Гаврилович Чернишевский жудаям улкан шахс бўлиб,ижтимоий фалсафа, адабиётшунослик ва адабиётнинг ўзида муносиб жой эгаллаган. Саратовлик руҳоний оиласида таваллуд топган мутафаккир болалигидан илмга чанқоқ бўлган. 14 ёшигача ўқимишли, зиёли отаси раҳбарлигида таҳсил олган, у 1843 йили диний семинарияга ўқишга киради.”Чернишевский ўз билими билан нафақат тенгқурларидан семинария мураббийларидан ҳам устун эди. Семинария даврида у мустақил равишда ўз устида илмини оширишга эътибор қаратганди”-дея ёзганди ўз вақтида адабиётшунос П.Лебедев-Полянский.
Семинария курсини тўлиқ битирмасдан у Санкт- Петербург университетининг фалсафа факультети тарих-филология бўлимига ўқишга киради, у Арасту ва Афлотундан бошлаб, Фейербах ва Гегелгача бўлган йирик файласуфлар ижодини қунт билан мутолаа қилар, иқтисодчи олимлар , табиий фанлар илғор вакиллари ишларини мунтазам кузатиб борарди. Университетда Чернишевский Михаил Илларионович Михайлов билан танишади. Айнан у ёш толибни петрашевчилар тўгарагига етаклаб олиб боради. Чернишевский бу тўгарак аъзоси бўлмайди, бироқ бошқа- рус нигилизми жамияти асосчиси Иринарх Введинский анжуманларида иштирок эта бошлайди. Петрашевчилар ҳибсга олингач,Чернишевский кундалигида бу тўгарак аъзолари ҳақида “улар ўзларини озод қилиши мумкин бўлган бош кўтариш амали хақида ўйлаб ҳам кўрмадилар” дея битганди.
1850 йили дорилфунунни тугатган ёш фан номзоди Саратов гимназиясига ишга йўлланма олади. Ўқитувчилик фаолиятида ҳам инқилобий ғоялар ташвиқини ишга солади, шу туфайли ўзига эркин фикрловчи ва вольтерчи деган ёрлиқни ёпиштириб олади.
“Мен шундай ўй-хаёллар гирдобидаманки, дақиқама дақиқа жандармчилар келиб, мени олдиларига солиб, Петербургга олиб кетиб, қалъа ичига, худо билади қанча вақтга қамашларини кутиб ётишим керак. Мен шундай ишлар қиляпманки, бундан қамоқ ҳиди уфуради—синфда шундай гаплар айтяпманки...” , деб ёзганди у.
Чернишевский уйлангач, Санкт- Петербургга қайтади, бу ерда кадетчилар корпусига ўқитувчиликка тайинланади, лекин етарли тажрибаси бўлишига қарамай, бу ердаги фаолияти қисқа бўлади, зобит билан жанжаллашиб қолиб, истеъфо беради.
Бўлғуси “Нима қилмок керак?” романи муаллифи илк ижодий асарларини шимолий пойтахтга кўчиб келганидан сўнг ёза бошлайди, 1853 йилда кичик мақолалари чоп этилади. Бир йилдан сўнг ўқитувчилик фаолиятини буткул тугатиб, “Современник” журналига ишга ўтади.1855 йилда эса Некрасов билан бир қаторда журнални бошқара бошлайди. Чернишевский журнални инқилобий демократия ғояларни ташвиқ қилиш минбарига айлантиришга асосий раҳбар вазифасини ўтайди. Бу эса Толстой, Тургенев ва Григорович каби муаллифларни журналдан юз ўгиртиради. Айни ҳолатда Чернишевский Добролюбовни қўллаб, унга бутун бошли адабий танқид бўлимини ишониб топширади. Уларни нафақат “Современник”даги умумий ҳамкорлик, балки ижтимоий тамойилларнинг муштараклиги ҳам бир бирларига яқинлаштирарди.Бунга иккала муаллифнинг педагогик ғоялари ёрқин мисолдир.
1861 йили крепостнойлик ҳуқуқини бекор қилиш Манифести эълон этилгандан сўнг Чернишевский мазкур ислохот ҳақида танқидий фикрларини билдиради. “Ер ва Эрк” тўгарагининг расмий аъзоси бўлмаса-да,унинг ғоявий илҳомлантирувчиси сифатида намоён бўлади. Шу туфайли полициянинг яширин назоратига тушади.1862 йили май ойида “Современник” зарарли йўналиш ҳисобланиб, саккиз ойга ёпилади, июнь ойида эса Чернишевскийнинг ўзи ҳибс этилади.Ёзувчи аҳволини Герценнинг революционер ва публицист Николай Серно-Соловьевичга ёзган мактуби бадтар оғирлаштиради, унда у журнални хорижда чиқариш нияти борлигини баён қилганди. Чернишескийни эмиграциядаги инқилобчилар билан алоқада айблашади ва Петропавловск қўрғонига қамашади.
“Россия империясининг биринчи рақамли душмани” устидан тергов бир ярим йил давом этади. Бу вақт оралиғида “Нима қилмоқ керак?” романи ёзиб тугатилади. У маълум танаффусдан сўнг қайта очилган “Современник”да чоп этилади. Шунингдек, “Қиссадаги қиссалар” тугалланмаган романи ва бошқа повестлар ёзилади.
1864 йили Чернишевский Сибирдан қайтиш ҳуқуқидан маҳрум этилган ҳолда 14 йиллик каторга ишларига маҳкум этилади. Подшо Александр мазкур муддатни етти йилган қисқартирган бўлса-да, танқидчи ва адабиётшунос тўлиғича йигирма йилдан ортиқ қамоқда ўтиради.
Х!Х асрнинг 80 йилларида Россиянинг марказий қисми Астраханга қайтади,шу ўн йилликнинг сўнггида ўғли Михаилнинг уринишлари туфайли ватани Саратовга қайта олади, бироқ орадан бир неча ой ўтгач, вабо касаллигига йўлиқади. Николай Гаврилович Чернишевский 1889 йили 29 октябрь куни вафот этади.У Саратовдаги Воскресенский қабристонида дафн этилган.
Мазкур маълумотларга диққат билан зеҳн солинса, Чернишевский мутлақо азоб ва ситамларни ўзи англаган ҳолда қабул қилгани, мустаҳиқ жазодан қутулиш ва чекиниш йўлларини изламасдан, унга мардона пешвоз чиққанини кўриш мумкин. Унингча ғояга содиқ қолишдан ўзга чора бўлмаган, жисми-танаси, умрининг энг гуллаган даври қамоқ ичида бўлса-да, ўз таълимоти моҳиятида яширинган руҳий ҳурликка барини бағишлов унинг ҳаёти тугал мазмунидир. Унинг шахси ҳар доим “Нима қилмоқ керак?” деган савол уйғонганда чигал ва қоронғуликлар орасидан балким милтираб, балким мўлтираб қараб тураверади.
