Jan 12, 2022
У менинг рўпарамда, тўрт энча чиқадиган узун столнинг нариги томонида ўтирибти: стол кўҳна, ўймакор, ёнғоқ ёғочидан ишланган. Кенг кабинети деворларига ботиқ нақшинли гулқоғозлар ёпиштирилган, шифти гумбазсимон чизилган. Ёзув столи, кресло ва мен ўтирган курси- бор манзара мана шу. Мен унга назар ташлайман: у тим қора костюмда, тўқ қора бўйинбоғ ва оппоқ кўйлакда, унда унвонга эга ҳарбийдаги нимадир мавжуд. Столда ёзишга зарур барчаси муҳайё: чарм жилд, авторучка, қаламлар тўплами, қоғоз тахлами, пресс-папье, бироқ буларнинг бариси янги, ҳали қўл ҳам теккизилмаган. Ёнда иккита телефон ва диктофон турибти. Кабинетда биргина эшик- мен ўшандан кирдим. Демак, айтайлик, у ёзув-чизувга машғул экани ёки меҳмон қабул қилганидан эмас, ўзимга маълум бўлмаган муҳим сабаб туфайли мени ярим соат куттиришга мажбур қилган.
Стол ортидан нигоҳим унга ўтади. Илк маротаба бурни бургутникига ўхшашлиги ва бўлиқ ёноқларини фаҳмлайман.Таажжуб, доим унинг бурни қирра , ёноғи ёноғдақа ёноқ деб юрардим. Ингичка катакли, ўртасидан аслзодаларга хос букчайган бургут бурни ҳокимият аломати, амр- фармойишга ўчлик, шишган ёноқлари эса шуҳратпарастликдан далолат эди. Тўсатдан у кирганимда столи атрофида тик туриб, қўлини ҳам чўзмай кутиб олгани эсимга тушади. Унга дейман:
-Бошқа шаҳардан йўл-йўлакай ўтгандим, сени бирров кўрай дедим. Эски қадрдонинг билан кўришиб хурсанд бўласан деб ўйладим.
-Бешак хурсандман, сени кўрганимдан доим мамнунман. Аммо сенинг бу ерга қадам ранжида этишинг ғоясига келсак,- у "бу ерга" сўзига жимлик юклаб урғу беради,-бу бошқа масала. Мабодо бирон нима сўраб ёки қандайдир таклиф айтгани келган бўлсанг, яхши қилибсан, лекин шунчаки саломлашгани келган бўлсанг бу яхшимас.
У бор мадори орасидан секин, ҳар бир сўзига урғу бериб сўзларди, гўёки мен билан фақат таомил юзасидан суҳбатлашаётгандек ўзини кўрсатарди. Мен гарангсийман:
-Сени ҳеч тушунолмаяпман.
-Бу ерда тушунмайдиган ҳеч вақо йўқ: бу- иш жойим, ва ўзимга бу ерда шунчаки вайсашгани дўстларимни қабул қилишдек дабдабани ўзимга йўл қўя олмайман.
-Тушунаман, жудаям бандсан.
У кулишни бошлайди, кулгиси қандайдир ғалати, ярим эҳтиромли, ярим кинояли чиқади, бироқ нигоҳи ҳамон ўша- ҳаракатсиз, буткул қотиб туради.
-Йўқ, унчалик банд эмасман. Устига устак мутлақо бирор айтарли юмушим йўқ- ҳар ҳолда айни дақиқада. Лекин қайсидир жиҳатдан барибир юксак даражада бандман дейиш мумкин.
-Хуллас бандмисан ўзи ёки йўқ?
Жавобидаги ўйчанлик, насиҳатомуз оҳанг унинг ўтмишдаги асосий фазилатларидан бирини эслатади: ўз ҳаракатларини чуқур англаш ва истаганини асослаб беришга устамонлик.
-Мени таклиф этишган лавозимга нисбатан ишларга келадиган бўлсак, тамомила бўшман, айни дақиқада, айтиб ўтганимдек, қилар ишим йўқ. Бироқ ўрнимга лойиқ бўлишга интилиш маромида эса ростдан ҳам бандман, энг юқори маънода, ҳа, бандман.
-Кечирасан, яна сени тушуна олмаяпман.
У менга суҳбатни давом эттириш шартми ўзи деган маънода диққат билан тикилади ва сўнг тушунтиради:
-Бу эса унчалик мушкул эмас: бу ерда каминадан талаб этилгани, биринчидан, иш деб аталганини адо этишим, иккинчидан ниҳоятда муҳимроғи- ҳокимиятни рўёбга чиқаришим лозимдир.
-Ҳокимиятни рўёбга чиқариш? Менимча энди тушунишни бошладим...
-Аллақачон вақти эди. Демак, ҳокимиятни рўёбга чиқариш нега ишнинг ўзидан-да муҳим? Сабаби жуда жўн , ишим оддий бир амалдорнинг ишидан фарқ қилмайди, моҳиятан бунинг менга умуман дахли йўқ, бундан ташқари буни ҳар ким ҳам эплайверади; ҳокимиятни рўёбга чиқариш эса-ростдакамига менинг юмушим, бунинг менга бевосита алоқаси бор, имоним комилки, бу алоҳида бурч ва муҳим хусусиятларни талаб этади.
-Ва албатта, сен унисини ҳам, бунисини ҳам бажарасан, шундайми?
У менга тикилади, бир талмовсирайди, саробга маҳлиё одамдек ўз аҳамиятини буткул англашни йўқотмаган ҳолда соддадиллик билан яна олов-оташга тушади.
-Бундай деб ўйламагандим. Аксинча ҳокимият учун яралмаганман дея имон келтиргандим. Албатта ўз ўзидан ҳокимият мавжудлигини билардим, бироқ маънавий қоидалар тасаввурида унда амалий маза-матрани кўрмаганим учун унинг борлигини истисно этгандим. Мен айниқса ижодий тафаккурдаги киши уни писанд этмаслиги лозим деб ҳисоблардим. Кейин эса бу хонага тушиб, мана бу эса ўриндиқда ўтириб, ўзимда аввал сезмаган маслак ва хусусиятларни кашф этдим. Энг асосийси: ҳаммасини тушундим.
-Нимани тушундинг?
-Тушундимки, аниқ бир даражада ва маълум бир ҳолатларда иш ўз ҳолида ҳеч нимани англатмайди, у ҳокимиятни рўёбга чиқаришнинг фақат бир жиҳатига айланади- устак устак сира ҳам муҳим бўлмаган жиҳатига. Ва аксинча, айнан ҳокимиятни рўёбга чиқариш гарчанд айтиладиган иш билан қўшиб олиб борилмаса ҳам ўзидан ўзи иш, касбдир.
У жонланиб, ўзидан мамнун ҳолда, ғолиб кўринишида, гўё сеҳр-жодусини тушунтирган иллюзиончи сингари менга табассум қилади.
Мен у қадар ишончсиз қайд этаман:
-Ҳа, ҳокимиятнинг ҳокимиятлиги маълум нарса.
-Тавтология, қайтариқ, аммо жуда ҳам тўғри,-изоҳ беради у кулимсираб,-Ҳокимият- бу ҳокимият. Бироқ, кел, аниқлаштириб олайлик. Айни ҳолатда ҳокимият нима?
Ўзимни йўқотиб, сўзларини тўтиқушдек такрорлайман:
-Ростдан ҳам у нима ўзи?
-Ҳокимият,- у секин маромда, лўнда, насиҳатомуз гап бошлайди,- энг аввало қора костюм, қора бўйинбоғ, оқ кўйлак. Олдинги ажи-бужи шимларим ва спорт камзулларим ёдингдами? Улар йўқ қилинган.
-Тушунарли. Ҳокимият бу кийиниш услуби. Ҳар ҳолда шундай.
-Айнан шундай. Ҳокимият мен олти соат ўтирадиган мана бу ишхона ҳам.Гиламга, девор гулқоғозларига, шифтдаги тасвирларга эътибор беряпсанми, стол, кресло, курсиларга бир қара- инчунун буларнинг бари ҳокимият.
Бажонидил унга қўшиламан:
-Албатта.
-Кун тартибим ҳам ҳокимият. Менинг ташрифим, гапнинг ўғил боласи, ҳаракатсиз, жонсиз танага юрак ато этади. Камина- бинонинг бу қисми юрагидир. Сени менга йўлатган курьер ўтирган қабулхона, котибам банд этган қўшни хонанинг қалбиман. Менинг қалбим, яъни ҳокимиятим бу томонга - архив жойгача, бу томонга- йўлакнинг охиригача тўшалган. Бу ерда йўқлигимда, барча интизорликдан қотади, бу ерда бўлганимда эса ҳаммаси жонланишга тушади. Мана шу ҳокимият.
У бир дақиқа жим бўлиб қолади, менга тўсатдан у ғайритабиий эҳтиросдан бўғилгандек туюлади. Сўнгра давом этади:
-Бу ерга тушиб қолганлар учун ҳокимият бу- бир вақтнинг ўзида гаплашиш мумкин қўш телефон. Битта гўшак қўлингда, иккинчиси қулоғингга елканг билан тисарилган. Мана бу диктофон., унинг кўмагида курьер ва котибам билан боғланаман. Бу қоғоз жилд, сиёҳдон, қоғозлар тахлами. Тўғри, телефонда гаплашмайман, диктофондан фойдаланмайман ва ҳеч нима ёзмайман, бу ҳокимиятимга кирмайдиган юмушлардир. Диққат қил, мазкур жисмларнинг бари қаршимда қанчалар имкониятлар очаётганини уқтириш учун айнан "ҳокимиятимда" деган ифодани қўллаяпман.
Мен дейман:
-Айтиш мумкинки, буларнинг барчаси ҳокимият аломатлари, унинг муҳим асослари. Бироқ ҳокимият касб сифатида нима ўзи?
У кулади ва жавоб қилади:
-Ҳокимият касб сифатида ҳар қандай фаолиятнинг қайтадан шаклланишидир, жумладан, ҳокимиятнинг юмушда зоҳир этиши.
-Марҳамат қилиб тушунтирсанг, бу нимани англатади?
-Масалан мен табиий эҳтиёжни қондириш учун ҳожатхонага йўналаман. Бошимни адл кўтариб, кўкрагимни кериб, қўлларимни шижоатли силкитиб, тўғрига тик боқиб юраман. Менга кўзи тушиб, курьер жаҳд билан ўрнидан туради. Мана сенга ҳокимият намоён бўлишининг кундалик оддий ҳолатларидан бири.
Бу сафар эса мен куламан:
-Гап йўқ, ҳокимият ўз йўлига, лекин ҳазилкашлигинг ҳалиям қолмапти.
У ҳам кулади.
- Мана сенга яна бир мисол- ишнинг ўзини олиб қарайлик. Бу бинода жойлашган идора, дирекция нима билан машғуллигини биласан. Моҳиятан барча ишни шу сўзнинг чинакам маъносида майда чуйда хизматчилар бажаришади. Мансаб пиллапояларидан қанчалар юқорилайверилса, иш ҳокимиятнинг намоён этилишига шунчаки баҳона, асос бўлиб қолаверади, охир- оқибатда у бутунлай супурилиб, йўқ бўлиб кетади- фақат ҳокимиятнинг ўзи, туб мақсад сифатидаги ҳокимият қолади.
- Аниқроқ айтганда-чи?
-Тўғриси, билмадим. Айтайлик, хорижда бирор бўлим очишни ҳал қилишимиз лозим. Бу бўлим бизга ўзи керакми, фойдалими бу, ўзини оқлайдими? Бу саволларнинг бирортасига жавоб беролмайман, билганим аниқ шуки, шўъбанинг ташкил этилиши ҳокимиятни рўёбга чиқаришга янги имкониятлар очади.
- Қандай қилиб?
-Жуда оддий. Мен батафсил маъруза тайёрлаб, лекин унда нуқтаи назаримни акс эттирмайман. Сўнгра уни машинкада чоп этишга бериб, Бошқарув раисидан ҳузурига киришга рухсат сўрайман. У мени қабул қилади, мен кириб, масала моҳиятини баён этаман, маърузани ўқиб кўришини айтаман. У буни ўқийди, шарҳлайди, мен унга жавоб бераман, узоқ вақт масалани бирга муҳокама қиламиз. Энди эса ўзинг ўйлаб боқ, бу борада қайси бири муҳим- ишлашми ёки ҳокимиятни рўёбга чиқариш?
Мен ҳокимиятни рўёбга чиқаришни муҳим ҳисоблайман. Майли, дедик, Бошқарув раиси янги бўлимни очишга кўнади. У бунда ҳокимиятни намоён қилади. Бошқарув раиси бўлимни очишга қарор қилмайди. У яна бунда ҳокимиятни намоён қилади. Яна бир фаразни олиб кўрайлик: раис чайналади, ҳаям, йўқ ҳам демайди. Бу билан у учинчи бор ҳокимиятни намоён этади.
У ўзидан мамнун ҳолда, тантанавор ва кинояли табассум билан менга тикилади.
-Буларнинг бари тўғрику-я,-дейман,-бироқ муассасангизнинг фаолияти нуқул таомилга асосланмайди-ку. Унда кўрсатиши мумкин ёки кўрсатиши шарт амалий натижалар ҳам борми?
-Шаксиз бор, аммо айтиб ўтганимдек, жудаям қўйи хизмат фаолияти поғоналарида. Юқорида эса сен айтган ҳокимият таомили рўй беради. Масалан, кенгашни олайлик, уни Бошқарув ҳайъати биринчи қаватдаги мажлислар залида йилига бир ўтказади. Бошқарув ҳайъатига моҳиятан ҳеч нимани бошқармайдиган турли таниқли арбоблар киради. Бир вақтнинг ўзида улар бошқаради ҳам. Худди мен каби: ҳеч нима қилмайман, аммо ўлгудек бандман. Улар бошқаришади, чунки уларнинг номисиз, обрўйисиз ҳеч қандай амалий натижаларга эришиш мумкинмас. Қачонлардир мен ҳам сен сингари фақат тақдим этиш хусусиятидаги бундай Бошқарув ҳайъати кераксиз деб ўйлардим. Бироқ мажлислардан бирида қатнашиб, Бошқарув ҳайъати аъзоларидан бир нечтасининг нутқини тинглагач,( шу ерда урғу бериб ўтаман бу ўта расмий ваъзлар эди,) фикримни ўзгартирдим, зотан илгари сезмаган қандайдир бошқача нарсани кашф этдим.
У жиддий тортади. Мен ҳам жиддийлашаман ва сўрайман:
-Хўш, нимани кашф этдинг?
У турфа маъноли жавоб беради:
-Мен ҳокимият деб аталмиш сеҳрли, сирли, ғаройиб миқёсни кашф этдим. Чеки чегараси йўқ соҳа, бунда ҳаракат ва қилмишлар у ёки бу даражада айнан ҳокимиятни рўёбга чиқариш билан боғлиқлиги туфайли умум тушунчадаги одатий мазмунини йўқотиб, ўзига тўғри келмаган аҳамият касб этади. Сенга шуни айтишим керакки, ўзинг истамаган ҳолда, мўлжални аниқ олдинг. Гап айнан таомилда
Шу ерда сўзини бўлдим:
-Бироқ барибир сен ва масалан Бошқарув раиси ўртасида фарқ мавжудми? Гўёки пьесада унинг ички мазмунини аъло билган ҳолда ажратилган ролингни ўйнаяпсан. Лекин бу ҳақда раис хабарсиз-ку. У шунчаки ҳокимият қудратига ишонади- бор масала шу.
- Яна бир хато, ва яна бир содда адашиш. Бошқарув раиси барчасидан бинойидек хабардор, худди котибам, худди курьер сингари. Моҳият ҳам шунда: киши у ҳеч нимани билмагандек кўринса-да, аслида нима қилаётганини билади.
Мен ўрнимдан қўзғаламан:
-Тушунарли. Бундай ҳолда кетишим керакка ўхшайди. Бу ер таомил ва маросимлар жойи экан, бирров қўниб ўтган дўстлар билан гап сотиб ўтиришга тўғри келмайди.
У ҳам ўрнидан туради, менга қарайди ва дабдурустдан болаларча хандон отиб кулади.
-Бор, боравер, сени ушлаб турганим йўқ. Бироқ назарда тут: ўзинг ҳам ҳокимият нарсалар моҳиятини ўзгартиришга қодирлигига иқрор бўлдинг. Ҳа қанчалар ўзгартиришга қодирлигини! Биз бу ерда кўп валақладик, жайдари суҳбатимиз айнан шу кабинетда ва камина билан рўй бергани учун бу ҳам ҳокимият намоён бўлишига хизмат қилди.
-Кимнинг ҳокимиятига?
-Жин урсин, албатта, меникига-да!
-
