Oct 28, 2024
Бу кўпроқ бадиий асар эмас, балким-да ҳикоя ёки пьеса учун қоралама чизгилардир.Шундай эса-да, бу иш типик дюренматтча драматургияга ёндашувдир:”воқеа у бехосият тугагунча тугал ўйлаб чиқилган.” “Шахматчи” адиб ўлимидан сўнг унинг қўлёзма қоғозлари орасидан топилган ва унинг доимий асарлари томидан ўрин олмаган.
Ёш прокурор собиқ ўриндошининг дафнига борганди.Орада у кекса прокурорга дўст бўлган судья билан ҳам танишди. Хуллас, улар дафн маросим билан андармон чоғда, судья марҳум билан шахмат ташашганини сўзлаб қолди –ойда бир марта.Прокурор шунда жавоб бера қолди (улар крематорийга яқинлашишганди),у ҳам шахматни хуш кўраркан.
Икковлон мотам маросимида қатнашишиб, тобут изидан янги қазилган қабрга қараб юришди.Қари судья ёш прокурордан у билан бир қўл шахмат ўйнашни таклиф қилса- мабодо у буни рад этмасмикан деб сўради? Прокурор рози бўлди, улар келгуси шанбада учрашишга келишишди.Прокурорнинг ёш завжаси ҳам таклиф этилди; кекса судья тул эркак бўлиб, уйдаги рўзғор юмушларига унинг қизи бош-қош эди.Демак, келгуси шанба соат еттиларда прокурор ва хотини судьянинг улкан арчалар ўсган хиёбон қуршовидаги сокин вилласига меҳмонга келди; барчаси “инглиз квартали” деб аталадиган нуқул бойваччалар яшайдиган шаҳар чети масканида жойлашганди.Дарахтда қушлар сайрарди.Узоқда қуёшнинг сўнгги нурлари йилтирайди.Таом ажойиб.Вино ҳам сархилидан.
Кечки овқатдан сўнг судьянинг қизи прокурор рафиқасини хос хонасига олиб кетади, эркаклар ҳам кабинет томон йўл олишди.Шахмат тахтаси ёйилган.Кекса судья коньяк қуяди ва ўйинчилар бир бирларига қарши ўтирадилар.Аммо бошлашдан олдин судья прокурорга нима ҳақдадир тан олишни ҳоҳлашини айтади.У марҳум прокурор билан танишганига мана 20 йилдан ошди;уларни тасодиф у ўрнини эгаллаган судьянинг дафн маросимида учраштирди.Дафн пайти улар шахмат ҳақида гап сотишди, яъни ҳозирда марҳум прокурор йигирма йиллар ўлган судья билан ойда бир марта шахмат ўйнаркан.Ўйин антиқа эди:шахмат доналари ўйинчилари ўзлари белгилаган алоҳида шахсларни англатарди.Фарзин ўйинчига жудаям яқин одам бўлиши керак эди. Ўшандаги прокурор учун рафиқаси ўлимидан сўнг бу рўзғор билан машғул унинг опаси эди; судья учун эса хотини .Иккала ўйинчи фил доналарига ўзларига таниш руҳоний ва ўқитувчиларни тайинлашарди,от доналарга эса адвокатлар ва ҳарбийларни, руҳ эса саноатчилар ва сиёсатчилар эди.
Пиёдалар оддий одамлардан йиғиларди, масалан улар уй хизматчиси ёки сут келтирувчи бўлиши мумкин эди.
Ўйин қоидаси шундан иборат эдики, ўйинчи донасини йўқотаркан, ўзига тегишли ўша одамнинг баҳридан ҳам ўтиши лозим эди.Ўйин фақат у ўлдирилгандан сўнг қайта давом этарди.Мот қилингани эса ўз жонига қасд қилиши шарт эди.Бу эса ўйиннинг ўн йиллар давом этишига олиб келди.Кўпинча алоҳида юришлар ҳақида ойлаб бош қотириларди: масалан , марҳум прокурор кекса судьянинг ўриндоши билан уни мотга учртамагунча ўн беш йил дона суришган.Бунгача эса у ва рақиби ўз хотинларини ўлдиришларига тўғри келган.Ким бу ўйинни ўйлаб топган ўзи- билишнинг иложи йўқ.Судьянинг ўриндоши уни яқинда вафот этган прокурорнинг ўриндоши билан ўйнаган, у нусха эса эстафетани кекса судьянинг ўриндоши ўриндошидан қабул қилиб олган...Афтидан ушбу шаҳарда судья прокурор билан шу тарзда шахмат ўйнаган.Умуман олганда эса марҳум прокурорнинг судьяга буни тушунтириши худди шундай бўлган. Мазкур тушунтиришлар ортидан ҳозирда марҳум ва судья амалга оширган қотилликлар учун тавба келтиришлар бўлган.Қари судьянинг давом этишича, унда илк уйғонган кайфият – у дарҳол прокурорни ҳибсга олиш истагида бўлган.Бироқ у янги ўйин туркумини бошлаш ҳоҳишидан ўзини тия олмаган,прокурор уй юмушларини олиб борадиган катта қизини фарзин этиб белгилаган,чунки хотини бу пайтда шахматий сабабларга кўра бу дунёдан омонатини топширишга улгурганди; судья эса ушбу ўринга ўз ёш хотинини тайинлади.Ўша лаҳзадан эътиборан ҳаёт мутлақо ўзгача мазмун касб этди: зотан шахмат туфайли ўйинчиларнинг қўлида аниқ шахсларга нисбатан илоҳий ҳукмронлик қудрати мавжуд эди.Улар гўёки Аҳриман ва Армузд сингари бир бирларига қарама қарши ўтирардилар.
Улар йигирма йил шу ҳолатда ўйнадилар, ҳар бир дона учун кураш қизиганди. Бу даҳшат эди ва бир вақтнинг ўзида донани қурбон келтириш чоғи алланечук ажабтовур ҳис бағишларди. У мотдан ўзини қутқариш учун хотинини берганини ҳеч қачон унута олмайди. Бу ўтган ҳафта мотга учрагач кекса прокурор ўз жонига қасд қилмагунга қадар давом этди.Ушбу йигирма йиллар давомида қилинган қотилликлар бирор марта эса-да фош этилмагани ҳайратланарли туюлиши мумкин.Бундан ташқари , мазкур жиноятлар алоҳида синчковлик билан режалаштириларди,(судья бу борада бир неча мисол келтирди),сабаб бошқача ҳам эди:ҳеч ким шахмат партиясидек ғалати даҳмаза жиноят асосини ташкил этиш эҳтимолини хаёлига келтирмасди.
Ёш прокурор даҳшат ичида кекса судьянинг иқрорларини тинглаб ўтирди. Наригиси эса сўзини якунлаб оромкурси ичра ястанди.Қўшни хонадан иккала аёлнинг дадил овози эшитиларди.
-Бас, тамом. Мени ҳибс этишингиз мумкин,- сўз қотди у.
Ёш прокурор бироз фурсат ўз ўйларига чулғанди.Сўнгра ўйчан нигоҳда шахмат тахтаси ёнида турган доналарга қўл узатди.Фарзинни белгиланган жойига қўяркан, у дейди:
-Рафиқамни қўяман.
Қари судья ҳам фарзинни ушлади:
-Мен қизимни қўяман.
