Oct 25, 2023
Морзе алифбоси ўз даврида инқилобий кашфиёт ҳисобланган. Ундан савдо- сотиқ ва урушда кенг фойдаланилган, у орқали шахсий хабарлар юборилган ва ҳатто... у орқали ўлиб кетган қариндошлар билан суҳбатлар қурилган! Бу технология яралишида олға ташланган қадамлардан бири эди ва унга ҳозирга довур миннатдорлик нигоҳи билан қаралади. Қўйида Морзе алифбоси ҳақида унчалар ёйилмаган маълумот ва унинг инсониятга замонавий таъсири борасида тўхталамиз.
1.МОРЗЕ КОДИ ЯРАТИЛИШИГА МАШЪУМ ВОҚЕА ИЛҲОМ БЕРГАН.
Морзе алифбоси Сэмюэль Ф. Б. Морзе тарафидан инкишоф этилган. У ниҳоятда қобилиятли рассом ва ихтирочи эди. Мазкур ғояга Сэмюэлни шахсий ҳаётидаги фожеа туртки берди. Гап шундаки, хабарчи кунларнинг бирида унга хотинининг оғир бетоблиги ҳақидаги хабарни етказади. Бу маълумот шу қадар узоқ вақтга етиб келадики, бу пайтда ихтирочи уйга келганида, турмуш ўртоғи ўлиб, дафн ҳам этилганди.
Электромагнит майдонидаги тажрибалар ғояга тугаллик бағишларди. Морзе ва унинг ёрдамчиси Альфред Вейль сим орқали юбориладиган электр токига жавоб берадиган электромагнит машинасини яратишга киришишди. Улар юборган илк маълумот шу мазмунда эди: "Тоқатли официант омадсиз дегани эмас."
Шаҳарлараро телеграфнинг илк синови 1844 йилнинг 24 майида ўтказилди.Морзе ҳукумат амалдорлари қаршисида (Вашингтоннинг Колумбия округида туриб) Бальтимордаги Альфредга хабар йўллади. Кузатувчилардан бири шу мазмундаги хабарни таклиф этди: "Худо нималар яратиб қўйди?" Бу сўзлар етмиш чақирим масофа ошиб ўтиб, қоғоз тасмаларга муҳрланди.
Морзе ихтироси мақсадига етганди. Эндиликда хабар юбориш ва уни олишга кунлар эмас, дақиқалар сарфланарди. Удумдаги "Пони экспресс" почтаси расман фаолиятини тўхтатди. Бу 1861 йили Морзе телеграфи ва алифбоси оммавий алоқа усулига айлангандан сўнг рўй берди.
2.ҲОЗИРГИ МОРЗЕ АЛИФБОСИ БОШИДАГИДАН КАМ ЎХШАШЛИККА ЭГА.
Морзе коди ҳарфлар, рақамлар, тиниш белгилари ва махсус рамзларга қисқа ва узун сигналларни белгилаганди. Сэмюэлнинг ўзи яратган код бошида фақат рақамларни юборарди. Айнан Альфред Вейль ҳарфлар ва рамзлар билан мулоқот қилишга имкон туғдирди. У ҳар бир ҳарф инглизчада қандай жаранглашини ўрганишга вақт сарфлади. Кейин эса у энг кўп тарқаган ҳарфларга қисқа ишораларни ўрнатди.
Мазкур код Америкада ўйлаб топилгани учун даставвалига Морзенинг америкача коди ёки Морзенинг Темир йўл коди деб юритилди. Уни кўпроқ темир йўлда ишлатишарди. Вақт ўтиши билан код фойдаланувчига қулай бўлсин учун соддалаштирилди. Охир оқибатда 1865 йили Халқаро Морзе коди ишлаб чиқилди. У Wobun япон коди ва SKATS корейс кодларига мослаштирилди.
3.МОРЗЕ АЛИФБОСИ ТИЛ ЭМАС, ЛЕКИН УНДА СЎЗЛАШИШ МУМКИН.
Алоҳида шуни қайд этиш лозимки, Морзе алифбоси тил ҳисобланмайди, шунинг учун у маълумот етказиш мақсадида мавжуд тилларни кодлаштиришда фойдаланилади. Бошида ҳаммаси шундай юритилганди: электр импульслар машинани ишга соларди, у эса қоғоз варағида чуқурчалар қолдирарди. Сўнг уларни оператор ҳисоб-китоб қилиб, ундан сўз шакллантирарди. Ишлаш вақтида машина тире ёки нуқтани белгилаганда ўзидан турли овоз чиқарарди. Вақт ўтиб бориб телеграфчилар нуқта ва тирени англатувчи товушларни эшитибоқ тушунишни бошлашди.
Шундан кейин маълумот овозли код шаклида йўлланди. Операторлар олинган хабарлар ҳақида гапиришганда нуқтани англатишга "di" ёки "dit" ва тире учун "dat" ни ишлатишди. Шу тарзда Морзе коди юборишнинг бошқа усули вужудга келди. Малакали телеграфчилар бир дақиқа ичида 40 та сўз сиғдирилган тезликдаги кодни эшитиб тушуна оларди.
4.SOS ХАБАРИ АТАЙИН МОРЗЕ КОДИ УЧУН ЎЙЛАБ ТОПИЛГАН.
Гульелмо Маркони 1897 йили Wireless Telegraph and Signal Co. Ltd компаниясини ташкил этади. У компаниялар ўзаро мулоқотга ўта муҳтожлигини фаҳмлади. Уларга кабель алоқаси имконсиз эди. Маркони тарафидан махсус симсиз алоқа технологияси ишлаб чиқилди ва сув кемаларида кенг фойдаланилди. 1900 йиллар бошида денгизчилар кулфатни билдирувчи халқаро сигнал ишлаб чиқишга қарор билдиришди. Халқаро радиотелеграф конвенцияси "SOS" сўзи яхши танлов бўлишини эълон қилди. У жудаям содда эди: учта нуқта, учта тире, учта нуқта.
Кўпчилик сўз тузилиши " бизнинг жонларимизни сақланг" ёки " бизнинг кемамизни қутқаринг" деган маънони билдиради деб ўйлайди. Аслида эса у эслаб қолиш осонлиги ва тушуниб олишга енгиллиги учун танланган.
5.МОРЗЕ АЛИФБОСИ "ТИТАНИК" БОРТИДАГИЛАРНИ ҚУТҚАРГАН.
1912 йилнинг апрелида денгиз сатҳида энг мудҳиш ҳалокатлардан бири юз берди. "Титаник" нинг муз тоғига бориб урилиши оқибатида у сувга чўкиб, 2224 йўловчидан 1500 нафари ҳалок бўлди. Тирик қолганлар эса Морзе алифбосидан миннатдор бўлишлари лозим эди. Айнан ундан кулфат сигнали юборишда фойдаланишганди. Мазкур сигнал Cunard Carpathia лайнери томонидан қабул қилинди ва айнан у ёрдамга етиб келди. Ўшанда кўплаб кемаларда Морзе коди ўрнатилиб, уларни Маркони компаниясида ўқитилган телеграфчилар бошқарарди. Ўша даврда йўловчилар орасида Маркони операторлардан уларнинг номидан шахсий хабарларни жўнатишни сўраш урфга чиққанди. Фалокатлар учун махсус частота аниқ бўлмагани туфайли "Титаник" дан юборилган сигнал кучсизланиб, англанмайдиган ҳолатга тушганди. Эфир кераксиз маълумотларга тўлиб тошганди. Шунинг учун кўплаб кемалар сигнални эшита олмай қолишганди. Омаднинг кулиб боққани"Карпатия" даги Гарольд Коттэм уни эшитишга улгурганди.Шундан кейин кема йўналишини ўзгартирди, ва кўмакка шошиб, узоқ йўллик масофани тўрт соат ичида қаҳрамонона босиб ўтди.
Диққат-эътиборли томошабинлар 1997 йилги "Титаник" фильмини қайта кўришганда капитаннинг симсиз алоқа бош операторига "СDQ" кулфат сигналини юборишни айтганига аҳамият бериши мумкин. Бу код Маркони компанияси тарафидан SOS қабул қилингунча 1908 йили амалда эди. Айнан шу матн баъзи кемалар томонидан 1908 йилдан кейин ҳам ишлатилган.
Қизиқ жиҳати фильмдан капитан кетганидан сўнг Гарольд Брайд (оператор ёрдамчиси) Филипсга "SOS сигналини жўнатинг. Бу янги код, балким бу бизнинг янги имконимиздир." деб сўзлаган саҳна қирқилган.
6.МОРЗЕ АЛИФБОСИ КЎПЛАБ МУСИҚАЧИЛАРНИ ИЛҲОМЛАНТИРГАН.
Морзе кодини кўплаб санъаткорлар ўз қўшиқларига киритган. Масалан, The Clash гуруҳининг "London calling" композицияси охирида гитарачи Мик Жонс ўз чолғусида ритм сифатида SOS деб янграйдиган Морзе алифбосида сатр ижро этади.
Эҳтимолларга кўра, Морзе алифбосининг мусиқага киритилган таниқли кўриниши бу Наталья Гутеррес ва Анжело ижросидаги "Better days" асаридир. Бу қўшиқ Колумбия Инқилобий ҳарбий кучлари томонидан ҳибсда ушлаб турилган асирларга маълумот етказиш ниятида махсус тарзда ёзилган. Унда шундай дейилади: "19 та аскар қутқарилди. Сен навбатдагисан. Умидни сўндирманг!" Қамоқдагиларнинг аксарияти бу хабарни эшитишгани ва бу уларнинг руҳлантирганини кейинроқ сўзлашди. Кўплари қочишган, қолганларини эса озод этишганди.
7.АБАДИЙ СУКУНАТ ҚАРШИСИДА СЎНГГИ ҲАЙҚИРИҚ.
Технологиялар тараққий топиши Морзе алифбоси долзарблигини йўқоттирди. 1997 йилнинг 31 январида Франциянинг ҳарбий денгиз кучлари ундай фойдаланишни расман тугатди, улар энг сўнгги хабар сифатида шу мазмундаги юракни титратувчи мисраларни танлашди: "Барчани чорлаймиз. Бу бизнинг боқий сукунат қаршисидаги сўнгги ҳайқириғимиздир."
Морзе коди асосидаги охирги тижорий маълумот 1999 йилнинг 12 июль куни Сан-Франциско яқинидаги Globe Wireless марказий станциясидан йўлланди. Оператор Морзенинг илк хабаридан фойдаланди: "Худо нималарни яратиб қўйди?" Сўнгда эса "мулоқот узилди" мазмунидаги махсус белги қўйилди.
Бугунда Морзе алифбоси деярли қўлланилмайди, бироқ бу энди у кераксиз бўлиб қолганлигини англатмайди. Радиоҳаваскорлар ҳамон ундаги кодларни ишлатишади. Бундан ташқари, Морзе алифбосидан кутилмаган хавфли вазиятлар учун воқиф бўлиш фойдадан холи эмас. Чунки ҳозирдаги анъанавий алоқа воситалари ишдан чиқиши мумкин. Морзе коди орқали эса оддий фонарча билан ёки кўзларни қисиб, ёпиб, очиб ҳам хабар йўллаш мумкин. Денгиз кемалари радиосукунат ҳолларида алоқани таъминлаш мақсадида Морзе алифбосидан фойдаланишади.
Шунга қарамасдан Морзе кодлари бугун у қадар аҳамиятлимас. Кўпчилик уни эрмак ёки хобби сифатида ўрганишади. Бироқ Морзе алифбосининг умумий миқёсдаги хизматини технологиялар тараққиёти ва инсоният тарихидан инкор этиш бориб турган аҳмоқлик бўлади.
