Mar 31, 2024
Келиб чиқиши кам таъминланган оиладан бўлган Йозеф Геббельс ХХ асрнинг энг таниқли сиёсатчиларидан биридир, у ҳақда ҳалиям китоблар битишади ( "Барбаросса прелюдияси") , бир қанча фильмлар суратга олишган. Соғлиги заиф бўлишига қарамасдан оломонни бир оғиз гапи билан ўзига мафтун эта оларди, шу туфайли у Учинчи рейх ҳукмдорининг алоҳида эътибори ва меҳрига тушганди.
БОЛАЛИК ВА ЁШЛИК
Бўлғуси гаулейтер 29 октябрда Германиянинг кичикроқ саноатлашган шаҳри Рейдтда туғилганди. Геббельслар оиласида ҳокимият арбоблари йўқ эди, сулолада умуман сиёсатга мойил одам бўлмаган.
Йозефнинг отаси Фридрих лампочка чиқариладиган фабрикада ишларди, кейин эса бухгалтерия билан машғул бўлди, онаси Мария эса уй-рўзғор юмушлари, бола-чақа тарбияси билан банд эди, Йозефдан ташқари оилада яна беш нафар фарзанд вояга етаётганди: икки ўғил ва уч қиз. Мария асли Голландиядан эди, бошланғич маълумотга эга бўлмай умрининг охиригача хашаки немис лаҳжасида сўзлаб ўтди.
Саккиз киши хонадонда қисилиб яшашарди, айрим пайтлари егуликка ҳам пул топилмасди, чунки Фридрих хонадонда ягона боқувчи эди.
Шунинг учун Йозеф болалик чоғидан дунёдаги адолатсизликдан ғазабнок эди: бойларнинг пули кўп ва улар оддий меҳнаткашлар ҳисобидан бойийдилар, бўлажак сиёсатчининг оиласи ҳам шундай оддий сирага мансуб эди.
Геббельслар уруғ аймоғида аслзодалар ва таниқли шахслар учрамаган. Геббельснинг шахсан ўзи шажара дарахтини нашр эттирган ва бу билан гаулейтер насл-насабида яҳудийлар борлиги ҳақидаги мишмишларни рад этган.
Йозеф униб ўсган оила художўйлиги билан ажралиб турарди, бўлғуси сиёсатчининг ота-онаси католик мазҳабига ибодат қиларди ва уни диндорликка ундашарди. Фридрих фарзандларига ҳаётда муваффақиятга тиришқоқ меҳнат ва тежамкорлик асосида эришиш мумкинлигини уқтирарди, шу сабабли Йозеф болалигидан тежаш нималигини билар, ўзини ҳашаматдан тия оларди.
Адольф Гитлернинг бўлғуси сафдоши касалманд бола бўлиб ўсди, у жудаям нимжон эди, охири ачинарли тугаши мумкин ўпка шамоллашини бошидан ўтказганди. Афтидан Геббельслар оиласи уйларини иситишга пул топа олмаганидан у бу касалликка йўлиққанди.
Болакай 4 ёшга тўлганида бошидан жиддий бетобликка учради - бош мия суягида йиринг тўпланди: остимиелит таъсиридан у оқсоқланиб юрарди: бел соҳасида қилинган жарроҳлик амалиётидан кейин оёғи 10 сантиметрга калталади.
Геббельснинг таржимаи ҳол кундалигида қайд этишича, ўнг оёғининг ўнғайсиз ривожи туфайли уни тенгқурлари ёқтиришмасди, шунинг учун мутлақо ёлғизланиб қолганди, доим пианино чалиш билан машғул эди, чунки дўстлар орттиролмасди.
Доктор Геббельслар оиласи эътиқодли бўлгани билан Йозеф динга боғлиқ барча ҳолатларга касаллиги туфайли шубҳа кўзи билан қарарди. Ўсмир ўзидаги жисмоний қусурни адолатсизлик деб ҳисобларди, унингча демакки ҳеч қандай самовий олий куч йўқ. Тўпорилик, ишончсизлик, аламзадалик- мана шу жиҳатлар болада илк йилларидан шаклланиб борди.
Унинг жисмоний айби кейинроқ унинг ориятини яна ҳам парчалади, уни Биринчи жаҳон уруши йилларида 16-17 ёшлардаги ўсмир тенгдошларига нисбатан уни танасидаги камчилик туфайли кўнгилли сифатида армияга олишни рад этишди. Геббельс мазкур ҳодисани ҳаётидаги асосий шармисорлик санади, устига устак фронтдагилар уни ҳар қанақасига камситишарди.
Геббельс ёлғизликдан нажотни китоблардан ахтарди: бўлғуси сиёсатчи ёшига қараганда ақлли эди, жон-жаҳд билан адабиётга муккасидан кетганди. Адабиётдан ташқари ёш Йозеф қадимги мифология ва қадим юнон тилига ҳам ўч эди.
Геббельс Рейдтнинг энг яхши мактабларидан бирида ўқиди ва ўзини ҳар фанни чуқур ўзлаштирган ўқувчи сифатида тақдим этди.
Гимназияни тугатгач, Геббельс Бонн, Вюрцбург, Фпацбург ва Мюнхен университетларида фанларни ўзлаштиради. Геббельс ота-онаси аъзо бўлган Буюк Альберт номидаги католик ташкилоти ўсмир болага фоизсиз қарз ажратди: Мария ва Фридрих жигаргўшалари пастор бўлиб етишишини исташарди.
Бироқ талаба ота-онаси раъйини рад этди ва диний илм билан шуғулланишга ҳафсала билдирмади: ёш Геббельс филология, тарих, адабиёт ва бошқа ижтимоий фанларни маъқул топди. Паулнинг севимли адибларидан бири Достоевский эди. Сиёсатчининг ўзи сўнгроқ рус файласуфини ўзининг "маънавий ота" си деб атади. Ҳар ҳолда бу ажабланарли эмас, зотан Геббельс Фёдор Михайлович қаҳрамонларига жуда ўхшарди. Ёшлигида Пауль Йозеф Геббельс журналист бўлиб етишишни ҳоҳлади, адабий соҳада ўзини шоир ва драматург сифатида синаб кўрди. 1919 йилнинг ёзида Йозеф "Михаэль Форманнинг ёшлик йиллари" илк автобиографик қиссаси устида иш бошлади.
МИЛЛАТЧИЛИК ФАОЛИЯТИ
Адабиёт соҳасини Геббельс ўзининг йўналиши деб билмади ва диққат-шуурини сиёсий мақсадларга қаратади.
1922 йили Йозеф немис нациал- социалистик партияси чап қанотига киради. 1924 йили доктор Геббельс журналистикада ўзини синаб кўради, Volkicshe Freiheit пропагандистик газетаси муҳаррири бўлиб етишади.
Геббельснинг редакторлик фаолияти даврида Гитлер ҳақида у аҳмоқ сиёсатчи деган фикрлар урчиганди, айниқса унинг давлат ҳокимиятини эгаллашга бенаф уриниши (Пиво путчи, 1923) бу гап-сўзларни кўпайтирганди. Шунинг учун Йозеф мақолаларида фюрерга қарши уни "буржуа" деб атаб очиқчасига қарши борарди: даставвал Геббельс ўзини социалист сифатида ишчилар синфининг содиқ хизматкори санарди, шунингдек СССРга нисбатан ҳароратли муносабатда бўлиб, уни муқаддас юрт дея ҳисобларди.
1926 йилги Штрассер дунёқараши танқидига бағишланган мажлисда Гитлер социализмни семитлар ижод маҳсули дея атаб уни қоралаб чиқди, шунингдек немисларни олий ирққа мансублиги ҳақидаги нуқтаи назарида қатъий туриб олди. Гитлернинг чиқиши Геббельснинг ҳафсаласини пир қилди, бу ҳақда кундаликларида қайд этган.
Гитлер докторни ўз тарафига ағдаришга уринди, ва фюрер бироз вақт ўтгач бунга эришди. Адольф Гитлер билан танишувидан сўнг Геббельс партияга аъзолигини қайта кўриб чиқади, Совет Иттифоқига нисбатан меҳри ҳақида эса бундан буён сукут сақлаб юришни маъқул кўради.
ПРОПАГАНДА ВАЗИРИ
Миллатчилик ташвиқоти ғояси Гитлернинг хаёлига 1920- йилларда пиво путчи мағлубиятидан сўнг келганди. Қамоқда эканида фюрер ўз руҳий кайфиятини тўлиқ ифодалаган Mein Kampf ( "Менинг курашим") китобини ёзади. Тажрибасидан келиб чиққан ҳолда рейхканцлер халқ маорифи ва пропаганда вазирлигини ташкил этади ва Геббельс унга бош бўлади.
Немислар ўртасида миллатчилик мафкураси чуқур кириб боришига партия етакчиларининг юксак нотиқлик санъати ва оммавий ахборот воситалари хизматини сабаб қилиш лозим. Ёшликда адабиёт ва журналистика билан шуғуллангани Йозефга қўл келди. Психологияни тушунгани ва ўз фикрини равон ифолай олиш маҳорати туфайли Геббельс оломонни " Heil Gitler! " хитоби остида қўлларини кўтартиришга мажбурлашни биларди.
Пауль кўчанинг тўпори аҳолиси гапиришдан кўра эшитишни маъқул кўради деб ҳисобларди. Унингча оддий халқ билан жўн ва тушуникли тилда муомала қилиб, баъзида бир мулоҳазани қайта ва қайта такрорлаш керак эди.
"Пропаганда интелектуал ёқимли бўлмасдан балким халқчил бўлмоғи даркор. Ақлли ҳақиқатни ахтариш пропаганда вазифасига кирмайди,"- дерди немис сиёсатчиси.
Геббельснинг нутқлари туфайли немис маҳаллаларида коммунистлар ва национал-социалистлар ўртасида даҳанаки қонли тортишувлар юз берарди. 1930 йилнинг 14 январида руҳоний ўғли Хорст Вессель коммунистик партия аъзолари томонидан бошига ўқ отилиб ўлдирилади. Мазкур хабардан Геббельс ниҳоятда хурсанд бўлади, чунки ўз матбуотидаги чиқишлар орқали Йозеф озчилик сондаги коммунистларга қарши гижгижлашни кучайтира олганди.
Тўртинчи ҳокимият ёрдамида Геббельс одамларга таъсир этарди, миллатчиликни кўкларга кўтариб, немисларни яҳудий ва коммунистларга қарши қайрарди. Агарда кўплаб мамлакатлар учун журналистика шунчаки сиёсий қурол деб ҳисобланилган бўлинса, Йозеф учун ОАВ мислсиз қудрат тимсоли эди. Бунда Германия аҳолиси Учинчи Рейхнинг аниқ мақсад ва вазифалари ҳақида билиши аҳамиятли эмасди, муҳими халқ етакчи ортидан бориши шартлиги қатъий этиб қўйилганди.
Айримлар Геббельсга мана бу иқтибосни тақашади: "Менга оммавий ахборот воситаларини беринг ва ўшанда ҳар қандай халқдан чўчқалар подасини яратаман." Аммо тарихчилар гувоҳлигига кўра , Геббельс бу сўзларни айтмаган.
ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИ
Геббельс фюрернинг зулмкор сиёсатини қўллаб қувватлади. Гитлер 1933 йили Германия ҳарбий кучлари қаршисида Шарқий ҳудудларни босиб олиб, Версаль тинчлик шартномасини бузиш таклифини гапириб чиқди.
Геббельснинг Иккинчи жаҳон уруши давридаги асосий вазифаси ўша антикоммунистик ташвиқот эди. Йозеф фронтчиларга ўз нутқлари билан умид учқунлари сочарди, лекин урушнинг бориши ва дипломатик масалаларда у қатнашмасди. Яъни Гитлер немис халчининг йўлбошчиси бўлса, Йозеф Геббельс руҳлантирувчи эди.
1943 йили фашистлар армиясига мағлубият хавф солаётганда ташвиқотчи "Жунбушли уруш" номли машҳур нутқини ирод этди, унда зафар қучишга олиб келадиган барча воситаларни ишга солишга чақирди.
1944 йили Геббельс сафарбарлик бўйича бошчи этиб тайинланди. Бироқ ушбу лавозимига қарамасдан, у немис солдатларини улар урушда ютқазишган тақдирда ҳам ватанларида кутишаётганликларини эълон қилди.
ХОЛОКОСТ
Мазкур истилоҳнинг иккита- тор ва кенг мазмуни бор. Биринчи маъносида Холокост Германия ҳудудидаги яҳудийларни таъқиби ва ўлдирилишини англатса, кенг маъносида Иккинчи жаҳон уруши вақтида орийларга мансуб бўлмаган кўплаб ирқларни йўқ этилишини билдиради. Шунингдек, нацистлар томонидан уларнинг назаридаги тўлиқсиз шахслар (қариялар ва ногиронлар) таъқиб қилинган.
Йозеф Геббельс антисемитликка тегишлилик ҳақида очиқ изҳор этган Учинчи рейхнинг илк сиёсатчиси эди. Немис ташвиқоти етакчисида яҳудийларга нисбатан нафрат қаердан пайдо бўлгани борасида тарихчилар бош қотирадилар. Баъзилар Геббельс уларни болалигидан ёмон кўрганини фараз қилади. Қолганлар эса Гитлернинг вафодор муриди унга ҳар томонлама эргашишни ҳоҳлаганини баён этади: сиёсатга келгач Йозеф Адольфдан тезроқ яҳудий масаласини ҳал этишни талаб қилган. Яҳудийлар муаммоси Гитлер ва Геббелсьнинг деярли ҳар бир учрашувида муҳокама этилган.
Қизиғи шундаки, Геббельс ўзини ўзи инкор қилган шахс эди, зотан у илмий ирқчилик ғоясини тиш тирноғи билан рад этиб келган.
Маълумотларга кўра 1942 йили Германия пойтахтида 62 минг семит бўлган ва улар Шарққа қувғин қилинган. Йозеф у ёқтирмаган мазкур миллатнинг аксарияти концлагерларда аёвсиз қийноқ ва азобларга солинаётганини билган, бироқ пропагандачи яҳудийларнинг ўзи бундай муносабатга арзийди деган ўйда бу сиёсатга қарши бормаган.
Геббельснинг буйруғи билан Маркс, Энгельс ва бошқаларнинг социалистик таълимотлари оммавий ёқилган. Шунингдек гулханда Толстой, Горький, Роллан каби адиблар китоблари ҳам куйдирилган.
ШАХСИЙ ҲАЁТИ
Йозеф Геббельс айтарли хушрўй одам эмасди: оқсоқ, 165 см келадиган паст бўйли, бўртган кўзли ва узун бурунли эркак ўзига бино қўйишга уринарди, бу унинг ишратпарастлигида зоҳир этганди.
1931 йилнинг 19 декабрида унинг нутқларига мухлис бўлган севгилиси Магдега уйланади. Улар олти фарзандни дунёга келтиришади. Гитлер Магдаленани алоҳида эъзозлаб, уни яқин дўсти деб санарди.
Қонуний никоҳ Геббельсга четда аёллар билан дон олишишига халал бермади: немис сиёсатчисини кўп бора енгилтак аёллар доирасида ҳамда турли шаҳватпарастли йиғинларда пайқашган.
Шунингдек, миллатчи чех актрисаси Лида Баарова билан ўйнашган, бу эса герман мафкурасига зид ҳол эди. Геббельс партиядаги сафдошлари рўпарасида мазкур ишқий муносабат учун ўзини ҳақоратомуз ерга уриб тушунтириш беришига тўғри келган.
Геббельс замондошларининг хотирлашича, доктор қувноқ одам бўлган. Кўплаб сурат ва киноматериалларда Геббельс самимий кулгисини яширмаган, аммо унинг собиқ котибаси Брунгильда Помзель интервьюлардан бирида пропагандачининг совуқ ва жаҳлдор бўлганини эслаб ўтган.
ЎЛИМИ
1945 йилнинг 15 апрелида умиди сўнган Геббельс сўнгги ёзувларини ёқади. Фашистлар армияси мағлубиятидан кейин Геббельс тарафидан кўкларга чиқарилган Учинчи рейх етакчиси хотини Ева Браун билан бирга ўз жонига қасд қилади. Адольфнинг васиятига кўра, Йозеф рейхсканцлер бўлиши лозим эди.
Фюрернинг ўзига суиқасди Геббельсни руҳий ларзага солади: у Германия шундай инсонни йўқотганидан афсус билдириб, унга эргашиб, у каби йўл тутишини баён этганди.
Гитлер ўлимидан сўнг Геббельс қутулиб қолиш умидида эди, лекин Совет Иттифоқи у билан музокара олиб боришдан бош тортади. Пропагандачи болалари ва хотини Магда билан Берлиндаги бункерга кўчиб ўтади.
1945 йили бункер ҳудудида Магдаленанинг ўтинчига биноан болаларнинг олтовлонига морфин уколи қилинади, болачаларнинг оғзига цианид солинади. Тунда эса Геббельс ҳам хотини билан бирга заҳар ичади.
Эр-хотин Геббельслар ва уларнинг болалари ўлдирилиши ҳақида кейинчалик атрофлича ҳеч нима маълум эмас: 1945 йилнинг 2 майида рус солдатлари саккизта кишининг ёнган жасади қолдиқларини топишган.
