Nov 10, 2022
Инсоният тарихи (ҳатто ёзма тарих) бир неча минг йилликларга бориб тақалади. Тошда, папирусда, пергаментда ва қоғозда у эришган барча ютуқлар, тажрибалар қайд этилган. Таҳлил шуни кўрсатади-янги ҳеч нима йўқ. Нимаики бўлиб ўтган бўлса, тарихнинг бошқа янги зарварағида худди шундай такрорланяпти. Ҳа, тўғри, янги анжомлар билан, янги технологияю янги қурол билан, лекин яратилаётган нимарсанинг моҳияти ҳар доим бир хил. Кучли ёнидаги гарангсиган кучсизга тоқати йўқ, Эпоминонд таклиф этган "Қийшиқ бунёдкорлик", Каннибалнинг" Канн"лари қачондир янги эди, кейин эса улар кўп бора такрорланди. Хитойлик Сунь-Цзининг ҳарбий стратегия ва сиёсатга бағишланган трактатини самурай Такэда Сингэн, Америка Қўшма Штатлари армияси ва Вьетнам лидери Хо Ши Мин қўллаган. Яъни атрофимиздаги одамларнинг ўзаро муносабатларида янги ҳеч нима йўқ. Боқибеғамлик ва ҳасад ҳамон ривожланишга ҳаракатлантирувчи куч бўлмоқда, ёлғон эса... Ёлғон эса ҳар қандай урушга ҳамроҳдир.
Бу мавзуда британ аслзодаси Артур Понсонбининг қизиқарли китоби борлигини алоҳида қайд этиш керак. Ҳозир эса ана ўша тарихнинг нодир ёдгорлиги билан танишамиз.
Бошида Артур Посонби ҳеч қандай қаланғи қасанғи ёки шунчаки ўзига тўқ аслзода ҳам бўлмаганига диққат қаратамиз. Йўқ, у насл-насабига кўра олий сарой аъёнлари зотига мансуб эди, ўн бир ёшидаёқ қиролича Викториянинг фахрий тарбияланувчисига айланганди. Кейин эса вояга етгач, у Британия ташқи ишлар вазирлигида турли нуфузли лавозимларни эгаллади, Макдональднинг биринчи кабинетида кимсан "ташқи ишлар вазирининг яқин ўртоғи" эди, яъни британ ташқи сиёсатининг барча макру ҳийлаларига аралашганди. Унинг сиёсий фаолиятининг натижаси сифатида "Уруш даврида ёлғон" китоби дунёга келди. Асар 1931 йили Германия ва Совет Россиясида чоп этилган.
Мазкур китобда Артур Понсонби ёлғон "уруш вақтида тан олинган ва олий даражада фойдали қурол эканлиги" ҳақида ёзади, ва унингча бу билан ҳеч нима қила олмайсан. Ҳар бир мамлакат биринчи навбатда ўз халқини алдаш учун, бетараф давлатларга керакли нуқтада таъсир этиш мақсадида, ва албатта ғаним онгида шубҳа-гумонни ўрлатиш ниятида ёлғон ишлатади. Ҳар ҳолда бу шундай бўлган, ҳар доим шундай ва шундай бўлиб қолади. Буни бор нарса деб қабул қилиш керак, худди куну тун мавжуддек, осмонни қуюқ қоплаган булутлардан кўпинча ёмғир томгани каби. Китобда акс этган қизиқарли мисоллар- мана булардир.
Демак, барча биринчи жаҳон урушига Сараевода эрцгерцог Франц-Фердинанднинг ўлдирилиши ва ортидан Австрия ҳукуматининг Сербияга ультиматум қўйиши баҳона бўлган деб ҳисоблайди. Яъни бечора жимитдек Сербияни бир қийтим империя ранжитиб қўйди, энди урушга отланиш керак. Кўплаб давлатларнинг пропагандаси шундай деб тасдиқларди, ҳатто Россия ҳам (яна серблар қардош оғаларимиз дея уқтирилган), шунга уларни ҳимоя қилиш зарур. Аслида эса, Пансонбининг таъкидлашича, мазкур қотилликка серб ҳукуматининг ўзи алоқадор. Улар бўлиш эҳтимолли суиқасдлан хабардор эдилар, бироқ бу ҳақда Австро-Венгр ҳукуматига хабар беришмади.
Понсонбининг ёзишича, (ҳозирча ҳеч ким бу маълумотга ортиқча талқин қўшмаган) 1917 йили ҳали уруш тугамасидан аввал, инглиз ҳарбий идорасига тушган маълумотга кўра, қотилликнинг асосий ташкилотчиси серб махфий қоровулхонаси жосуси Димитриевич бўлган ва у кўп нарсани билгани учун 1917 йили Салоникда қатл этилган.
Англиянинг урушга киришига баҳона эса Германиянинг Белгия чегарасини бузгани эди. Бу ҳақда 1917 йили августда "Таймс" газетаси мана буларни ёзганди: "Биз урушга заиф ва ожизлар ҳимояси ва Европада озодлик курашчилари сифатида киришга мажбур бўляпмиз."
Бироқ Бельгия томонидан чоп этилган ҳужжатларга кўра шу нарса яққол аёнки, 1906 йилги музокараларда Германия "душман" деб кўрсатилган, ўшандаёқ худди сўнггисига ўхшаш инглиз ҳаво десанти кучларининг унинг ҳудудига ташланиши режаси кўрилган.
Франция олий ҳарбий кенгашининг 1910-1911 аъзоси генерал Персен "Эр-нувел" газетасида 1925 йил шуларни ёзганди: "Кимки урушга қони жуда қайнаган бўлса, Бельгияга суқилиб киришни тоқати тоқ кутганди."
Уруш мантиқига кўра, немислар Франция билан унинг ҳудудига кирмасдан жанг қилолмасдилар, шунинг учун аввалги ўйланган режани ишга солиш учун бу қачон рўй беришини кутиш қолганди.
Уруш бошланиб кетгандан сўнг эса турли матал, масал тўқиш ҳам авжига чиқди, улардан мақсад битта эди: эркакларда урушга боришга ҳоҳиш уйғотиш эди. Шу ҳолда газеталардан бирида немис бузғунчи ваҳшийлари тарафидан қўллари кесилган белгиялик болакай ҳақида ачинарли мақола чиқди. Уруш тугагач эса бекорчи америкаликлардан бири Бельгияга одамини юбориб, қўли кесилган болани топдириб, унга нафақа тайинламоқчи бўлди. У одам эса бирорта ҳам маҳруҳланган болани излаб топа олмади.
1922 йили "Санди Таймс" газетасининг собиқ муҳаррири капитан Вильсон "Нью-Йорк таймс" га мана буларни гапириб берди. Ўшанда "Дейли мейл" нинг Брюсселдаги лондонлик мухбирига телеграмма жўнатилган, ундан германларнинг ваҳшиёна ишлари ҳақида маълумот сўралган. Бундай ваҳшийлик содир этилмаганди, буни кутиб ўтириб ҳам бўлмасди. Балким бу умуман содир этилмас?
Журналист шунда Брюссель ташқарисида яхши ресторанли шаҳарча борлигини эслаб қолди. У ерга тушликка отланди. Бу ерга немислар кирганини эшитиб, мухбир балким қандайдир бечора бола ҳам емакхонага кирган, дея ўйлади. Ва шу заҳоти Курбек Лоо шаҳарчасида немислар ёқиб юборган уйдан қутқарилган бельгиялик болакай ҳақида юракни эзувчи мақолани ёзди.
У материални жўнатди, аммо эртаси кунга тезкор маълумотни жўнатишди, унда 5000 та хат олингани, шунча одам болани ўғил қилиб олмоқчилиги маълум этилганди. Бундан ташқари таҳририят биноси болага юборилган нарсалар билан тўлиб кетганидан бу ерда ишлаш қийин бўлиб қолганди. "Болани зудликда беринг!"- деб талаб қиларди ундан муҳаррир.
Йўқ нарсани эса бериб бўлмайди. Шунда журналист қочқинларга қарашиб юрадиган шифокор билан гаплашиб, болани... ўлди деб айтишга келишди. Яна юқумли касалликдан, шу боисдан бояқиш болакайни намойишкорона дафн этиб бўлмайди. Кейинроқ журналист Нортклиф хоним шу болага ҳадя қилган кийим-кечак билан бутун бир боғчани кийинтириши мумкинлиги ҳақида билди.
Бунга дахли йўқ ва содда киши информацион ҳудудда ишонавериш мумкин бўлаверадиган нарсалар бор деб ўйлаши мумкин. Бу фоторепродукциялардир. Ҳеч кимнинг хаёлига кўргани у ёки бу фоторасм асл ёки сохта деган фикр келмайди. Шунинг учун ҳам Понсонби сохталаштирилган суратлар алоҳида қадр-қимматга эга эканини ёзган. Оддий маъруза ёки баёнотни ишончли эмас деб танқид қилиш ёки рад этиш мумкин. Аммо тақдим этилган суратнинг ёлғонлаштирилганини фаҳмлаш осон юмуш эмас, ва бундай юмуш узоқ вақт талаб қилади.
Сохтакор расмлар ишлаб чиқарилиши Биринчи жаҳон уруши йилларида салкам саноат соҳасига айланди. Венадаги идоралардан бири ҳар хил ваҳшийликлар тасвирланган фотосуратлар чоп этарди, у ерда изоҳли ёзув учун бўш жой қолдириларди, зотан буни Тўртовлон иттифоқ ёки Антанта томони учун пропаганда мақсадида фойдаланса бўларди. Муаллифга туюлишича, айнан французлар ёлғон ишлаб чиқаришда юксак моҳирликка эришгандилар.
Мана, масалан, улар қандай йўл тутишганди: Берлин саройи ёнида 1914 йил 13 июлидаги оломон тўпланиши суратинини 1915 йилнинг 21 августида "Монд иллюстре" француз журналида шундай изоҳ билан жойлаштиришган: "Бузғунчиларнинг шижоат ва қувончи, " Лизутания" лайнери чўкишини шундай байрам қилишмоқда. "
Рус ҳарбийлари Шведница шаҳрига кириб келишгандан сўнг Дания суратли журнали шундай тагхатли расм эълон қилди: "Немислар бомбардимонидан кейинги француз шаҳри."
Ҳалок бўлган дўстига томон энкайиб турган немис аскарининг сурати инглиз "Уорд илюстрейтед" журналида бундай изоҳланади: "Немислар тарафидан уруш қоидалари яққол бузилиши исботи. Немис солдати рус аскарини тунаш пайтида жинояти акс этгани. "
1905 йили Россиядаги яҳудийлар турар жойи портлатилишидан кейинги харобалардан кўплаб расмлар қилинганди. Бирида жасадлар ёнида тўпланган оломон тасвирланган. "Мемуар" француз журнали 1915 йили 14 ноябрда мазкур суратни қўйидаги сўзлар билан нашр этди: "Немис қўшинларининг Польшадаги жинояти."
PRнинг асосий қоидаларидан бири шундай жаранглайди: "агарда янгиликлар бўлмаса- уни яратинг.!"
Француз муҳаррирларидан бирининг урушдан сўнг АҚШда чоп этилган " Француз журналистикаси саҳна ортидан" китобида берилган фикрларига кўра, урушга омма ва халойиқ эътиборини таъсирчан нуқтада ушлаб туриш ва уни шаксиз оқлашга ва оммани якдилликка даъват этувчи пропаганда машинаси ишга солиниши учун жанглар бошланишига уч кун ўтмасдан 24 млн франк маблағ ажратилади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш лозимки, ҳукуматларга ёлғон баённомалар билан чиқиш ҳар доим маъқулмас, чунки куни, вақт-соати келиб, албатта улар иккиюзламачиликда айбланадилар...
"Военное обозрение" журналидан қисқартириб олинди.
