Apr 16, 2021
Аун Сан Су Чжи қадрдон Мьянма давлати тепасига чиқиши учун 15 йил давомида уй қамоғида ўтирган. Сиёсий кураши туфайли у Нобель мукофоти совриндори бўлди, у ҳақда Люк Бессон фильм суратга олди, U2 гуруҳи қўшиқ куйлади. Сўнгроқ эса уни мусулмон роҳинжаларини қатли ом қилингани учун қоралашди. Шу йилнинг февраль ойида ҳарбий тўнтариш натижасида уни давлат тепасидан ағдаришиб, яна ҳибсга олишди.
Аун Сан Су Чжининг отаси- Аун Сан Бирма коммунистик партиясининг асосчисидир. 10 йил давомида ўз юртининг британ ҳукмронлигидан халос қилишга уринди ва 1947 йилда у бунга эришди. Урушда заифлашган Британия империяси Бирма Таъсис кенгашига сайловлар ўтказишга кўнди, унда мамлакат мустақиллиги учун овоз бериш кўзда тутилганди. Аун Сан ўтиш даври ҳукуматини бошқарган ва у Бирма конституциясининг илк муаллифларидан биридир. Аммо 1947 йилнинг 19 ноябрида у ҳукуматнинг олти аъзоси билан бирга ўнг қанот фитначилари томонидан қатл этилади.
Ўшанда унинг қизи Аун Сан Су Чжи эндигина икки ёшга тўлган, уни онаси, у ҳам йирик сиёсатчи, Кхин Ути тарбиялаган. 1953 янги ҳукумат билан илиқ муносабат ўрната олиб, у Бирма тарихида илк ижтимоий таъминот аёл вазири бўлиб етишади. Етти йил ўтгач, Ҳиндистонга элчи этиб тайинланади, бу лавозим ҳам аёлларнинг дипломатик миссияси ичида Бирмада қалдирғочи ҳисобланади.
Су Чжи онаси изидан борди. 1964 йили у Нью-Делидаги коллежни тугатиб, Оксфорд университетига ўқишга киради, уни беш йил ўтгач, фалсафа, сиёсат ва иқтисодиёт соҳаларида бакалавр даражасида тамомлайди. Университетни тугатгач, оиласидаги дўсти, бирмалик таниқли хонанда Матан И Фенднинг таклифига кўра Нью-Йоркка кўчиб ўтади. Нью-Йоркда Су Чжи уч йил яшайди, БМТда ташкилот маблағи масалалари бўйича фаолият юритади. Ўша даврда унинг Бутанда истиқомат қилган британиялик тибетолог Майкл Эйрик билан ёзишмалари бошланади. Улар 1972 йилда турмуш қуришади, бир йил ўтгач биринчи, тўрт йилдан сўнг иккинчи ўғиллари туғилади.
1980 йилларда Су Чжи академик карьера билан шуғулланади, даставвал Лондон университетида Бирма адабиёти бўйича магистрлик даражасини олади, икки йил давомида Шимладаги ҳинд тадқиқотлар институтида ходималик қилади. Бироқ 1988 йили Бирмада онаси оғир бетобликка учрайди, унга қараш учун ватанига қайтиб кетади.
Бирмада худди шу вақтда 25 йил мобайнида давлатни бошқарган генерал У Не Вин тузуми қулатилганди. Бу шахс "буддийлик социализми" асосида сиёсат олиб бориб, кўплаб йирик корхоналарини давлат фойдасига ўтказиб, мухолифатни сояга сиқиб чиқарганди. Халқ ичидаги норозилик диктатор тарафидан ғалати ислоҳотни ўтказиш бошлаганида кучайди: рақамларга ишқибоз бошлиқ 9-"бахтли сон"ига бўлинмайдиган пул бирлигини муомаладан чиқаришни талаб қилади. Мамлакат бўйлаб ёйилган норозиликларни У Не Вин шафқатсиз бостиришга уринди, натижада ўз мансабини бой берди.
Ҳукумат тепасига генерал Со Маунг бошчилигидаги хунта чиқди. Унинг даврида мамлакат номи Мьянма деб ўзгартирилди(бу маҳаллий тилда "тез"," қудратли" маъноларини англатади). 1990 йилда эса бир неча ўн йилликлардан сўнг илк бор парламентга демократик сайловлар ўтказилади. Унда Аун Сан Су Чжи етакчилигидаги " Демократия сари миллий лигаси" партияси шубҳа уйғотмайдиган тарзда ғалаба қозонади. Бирмалик таниқли сиёсатчиларнинг яхши маълумот кўрган қизи, тиниб тинчимас аёл ўз ватанидаги ўзгаришларни фақат четдан совуққон кузатиб туролмасди. Унга бош вазирлик лавозимини ҳам башорат қилишарди. Бироқ ўз ҳукмронлигини мустаҳкамлаб қолиш ниятидаги ҳарбийлар ҳукуматининг ниятлари бўлакча эди. Сайлов натижалари бекор қилинади, демократик ўзгаришлар тўхтатилади. Су Чжининг ўзи эса 15 йил давомида Янгонда уй қамоғида ўтиришига тўғри келади. Мазкур вақт ичида у бир неча марта соғлиги ёмонлашиб, касалхонага ётқизилади. 1996-2003 йиллари уйдан ташқарида эканида Су Чжи ва тарафдорларига ҳужумлар уюштирилади. Рим Папаси || ва БМТ бош котиби Кофи Аннан сўровига қарамай простата саратонига учраган турмуш ўртоғи Мьянмага киритилмади. Майкл Эйрик 53 ёшда шу тарзда хотини висолига етишолмай ҳаётдан кўз юмади. Су Чжининг ўзи эса юртини тарк этишни рад қилди.
Ҳибсдалик даврида у буддавийлик амалларини ўрганади, кўп ўқийди, нафақат сиёсий асарлар, таржимаи ҳоллар, фалсафа бўйича ҳамда бадиий адабиётларни мутолаа қилади.
" Мен "сиёсий ҳайвон" га айланишни истамадим, "-деганди у сўнгра.
Аун Сан Су Чжи асосий қурол воситаси сифатида Ганди руҳидаги куч ишлатмаслик таълимотига суянади. бунда у мазкур ғояга ахлоқий меъёрлардан келиб чиқиб эмас, сиёсий ва амалий сабаблар заруриятидан ёндашганини уқтирди. 1999 йили у Европарламентнинг Сахаров номидаги "Эркин фикр учун", бир йил ўтгач, Нобел тинчлик мукофотига сазовор бўлади. Нобель қўмитаси матбуот тақдимномасида Аун Сан Сун Чжининг зўравонликсиз кураши, "сўнгги ўн йилликлар ичида Осиёдаги мисли йўқ матонат намунаси" дея таърифланади. Ўзи эса "таъқиб-маломатларга қарши курашчи сиймоси" деб улуғланди. Лауреат учун Нобель мукофотини ўғиллари қабул қилиб олди, унинг пул қисми ( 1,3млн доллар) Мьянма соғлиқни сақлаш ва таълим соҳаларига хайрия этилди.
2007 йили йирик Янгон шаҳрида ҳукуматга қарши оммавий намойишлар бўлиб ўтди, норозиликка туртки берган будда роҳибларининг турли ранги туфайли уни "сафрон инқилоби" деб аташди. Келгуси йили мамлакатга Наргис циклони ёпирилди. Мазкур мамлакат тарихидаги энг улкан табиий офатда 100 мингдан ортиқ киши ўлди. Ички низолар ва ташқи кучлар босими ( хунта етакчиси Тан Швени кўндириш учун БМТнинг бош котиби Пан Ги Муннинг ўзи етиб келганди) сабабли ҳарбийлар ён босишга мажбур бўлишди. 2008 йили Мьянманинг янги либерал конституцияси қабул қилинди, сиёсий маҳкумлар озод этила бошланди.
2010 йили ноябрида Аун Сан Су Чжи озодликка чиқазилади, "Мьянма нури" газетаси бу унинг яхши хулқидан эканини тушунтирди.
Ҳибсдан чиққан заҳоти улкан митингда тарафдорлари ҳузурида нутқ сўзлади: "Демократия-бу қачонки халқ ўз ҳукумати устидан назоратни ўрната олса.-деди Су Чжи.-Демократияга эришмоқ учун биз фақат ўз юртимизда эмас, бутун дунё миқёсида тармоқ яратишимиз зарур. Мен буни адо этишга интиламан."
Узоқ вақт у буни эплаётгандек туюлди. 2015 йили демократия сари Миллий лигаси сайловларда тантанавор ғолибликни қўлга киритди. 224 жойдан 135 ўрин олий , 440 жойдан 255 ўрин қўйи палатага. Марҳум эри хориж фуқароси экани туфайли Су Чжига президент бўлишига йўл қўйилмади. Бунга қарамасдан у махсус таъсис этилган давлат маслаҳатчиси лавозимини (де-факто- бош вазир) эгаллади.
Аслида Мьянма сиёсати нурлар балқийдиган эмасди. Ҳарбийлар парламентнинг чорак қисмига депутатлар тайинлаш ҳуқуқини сақлаб қолишди. Бундан ташқари, армия ва унга боғлиқ идоралар " Татмадау" умумий номи остида энг кучли корпорация, "давлат ичида давлат" бўлиб қолди. Уларнинг ўз ОАВси, мобил алоқа оператори ва банки мавжуд, фуқаролик ҳукумати томонидан уларни назорат этиш имконсиздир.
" Ҳарбийлар сиёсий ҳукмронлиги сақланиб, устига устак тобора мустаҳкамланиб бормоқда-"деб хавотир билан ёзди The Diplomat 2020 йил декабрида.
2016-2017 йилларда Мьянма ҳарбийлари ҳукуматга алоҳида қиё ҳам боқмай, этник озчилик- роҳинжа халқига нисбатан қатли ом юришини амалга оширди. Роҳинжалар мамлакатнинг шимоли-ғарбий ҳудудида яшаб, исломга эътиқод қилишади. Мьянма аҳолисининг 68 фоизи буддавийликка сиғинишади, улардан армия таркиби мажмуалаштирилган. Мьянма ҳукумати муттасил равишда роҳинжаларни ўз фуқароси деб тан олмай, ҳуқуқларини поймол этиб келади. Улар эса бунга жавобан терактлар содир этиб туришади. Янги зўравонлик тўлқинига роҳинжаларнинг ҳарбийларга кетма-кет хуружи боис бўлди. Давомли антитеррористик амалиёт натижасида 6700 роҳинжа, жумладан болалар ҳам нобуд этилди. 700000 киши қўшни Бангладешга қочиб ўтди, улар ҳозиргача хира ёритиладиган қочқинлар жамлоғида жон сақлашмоқда.
Роҳинжаларга нисбатан Мьянма ҳарбийларининг ҳайвоний муносабати бутун дунё ҳамжамиятини ларзага солди. Бироқ Мьянма аҳолисининг аксар қисми ҳарбийларни қўллаб қувватлади, бунга ҳарбийлар устамонлик билан олиб борган ахборот компанияси ҳам иш берди. Аун Сан Су Чжи деярли тўла-тўкис роҳинжа қатли омини қўллади, бу эса Ғарбда унинг обрўси буткул тўкилишига сабабчи бўлди. Ҳатто ундан Нобель мукофотини олиб қўйиш чақириқлари янгради, сўнг эса ўтмишдаги эришган ютуқлари ҳурмати бундай йўл тутмасликка қарор қилинди. Бундан ташқари мухолифат журналистларини таъқиб остига олгани учун ҳам у танқидга тутилди. Бироқ энг ёмон нарсалар Су Чжини олдинда кутаётганди.
2021 йилнинг февралида мьянмалик фитнес мураббияси Кхинг Хнин Вай мусиқа остида машқларни бажариш учун кўчага чиқди. Facebook да жойланган ролик бутун дунёга ёйилди. Унда рақсга тушаётган қизнинг орқа тасвирида парламентга йўл олган ҳарбий колонна акс этган. Шу куни Татмадау яна давлат тўнтариши содир этиб, ҳокимиятни эгаллади. Қизиқ томони роликни суратга олаётиб, Кхинг Хнин Вайнинг ўзи бу ҳақда билмаган.
Мьянма ҳарбийларига парламентга ноябрь сайловлари натижалари ёқмаган, уларнинг бирдамлик ва иттифоқ тараққиёти партияси бор-йўғи 6 фоиз овоз олган ҳолда ҳукумат тепасидаги демократия сари Миллий лигаси партияси 60 фоиз овоз тўплаган. Ҳарбийлар партияси сайловлар сохталаштирилганини баён этди, аммо Марказий сайлов комиссияси уларнинг даъвосини кўриб чиқишни рад этган. Натижада тўнтариш янги парламентнинг биринчи мажлисидан бир неча соат олдин рўй берган.
Аун Сан Су Чжи, президент Вин Мьин ва демократик партия раҳбарлари қамоққа олинди. Ҳарбийлар мамлакат бир йилга фавқулодда ҳолат тартиби жорий этишиб, давлат суверенитети тиклангач, янги сайловлар ўтказишга ваъда берди. Ҳозирча эса ҳукумат тепасида армия бош қўмондони Мин Аун Хлаин қолдирилди. Путччилар генераллардан иборат янги вазирлар маҳкамасини шакллантиришди.
Мьянма ҳарбий диктатура вазиятига қайтди, гўё ҳеч қандай сўнгги ўн йил бўлмагандек эди. Аҳолининг аксарият қисми учун бу яхшиликдан дарак эмасди. Тўнтариш содир этилгандан улар банкоматга турнақатор навбатда туриб, олтин сотиб олишни бошлашди, чунки улар аввалги тўнтаришлар пайтидагидек молиявий инқироз юз беришидан чўчишаётганди. Мамлакатда алоқа борасида ҳам узилиш бошланди, ҳарбийлар интернетни тўлалигича ўчира олишмади, бироқ Facebook, Instagram, What sApp ва Twitter блокланди. Бунга қарамасдан ҳарбий хунтага қарши норозилик намойишлари ҳам ўтказилмоқда.
Яна уй қамоғига тиқилган Аун Сан Су Чжининг ўзи ҳақида кам маълумот мавжуд. ОАВ хабарларига кўра, у биринчилардан бўлиб Covid-19 га қарши эмланган. Бу сафар у энди яна қанча ҳибсда ўтиришини ҳеч ким билмайди.
Халқаро ҳамжамият (АҚШ, БМТ) ва намойишчилар чақириғига қарамасдан Татмадау хавфли рақибини яққол очиққа чиқармоқчи эмас. Кўпчилик таҳлилчиларнинг бу борада фикрлари муштарак, Мьянмада янги ҳарбий хунта узоққа чўзиладиган.
Келгусида нимаики бўлмасин, бир нарсани айтиш мумкин: Аун Сан Су Чжининг куч ишлатмаслик кураши дунёдаги кўплаб кишиларни илҳомлантирган. 2001 йили U2 гуруҳи Walk On ( "Тўхтаб қолма") қўшиғини унга бағишлаган. У озодликка чиққандан сўнг Люк Бессон у ҳақда" Леди" биографик фильмини суратга олди, унда асосий ролни япон актрисаси Мишель Йео ижро этди. Ўша йили у Мичиган университети соврини-Валленберг медалини олди, бундай мукофот билан хўрланганлар ҳурлиги учун курашганлар тақдирланади. Роҳинжа аҳли қирғини билан боғлиқ жанжал Суи Чжи обрў-эътиборини булғаган эса-да, унинг таржимаи ҳолига оид сўнгги саҳифа ҳали ёзиб тугатилмаган.
forbes. ru
