Mar 23, 2021
Лениннинг мотам маросими 1924 йилнинг 27 январида ўтказилган. Ильичнинг сўнгги тилаги бажо келтирилганми? Нега бир неча бор дафн санаси кўчирилган? Мўмиёлаштириш ғояси ташаббускори ким? Ильичнинг сўнгги йўли ҳалигача сир-синоатлар билан қуршалган.
Охирги ўтинч.
Ўтган асрнинг 80-йилларида Ленин ўзининг Питердаги Волков қабристонида, онаси ёнида дафн этишларини сўраб, васият қолдиргани ҳақидаги гап-сўзлар пайдо бўлди. Мазкур фараз муаллифи тарихчи Аким Арутюнов Лениннинг Петрограддаги квартирасида хўжалик бўйича ишлаган аёлнинг сўзларига таяниб, гўёки доҳий Крупскаядан уни онаси ёнида дафн этиш учун ҳамма ишни қилиши лозимлигидан ўтинган. Бироқ Лениннинг бу иродасини тасдиқлайдиган ҳеч қандай ҳужжат учратилмаган. 1997 йили янги тарих борасидаги ҳужжатларни сақлаш ва ўрганиш маркази бундай васият мавжудми деган деган сўровга якуний жавобни тақдим этди:
Бизда Ленин ёки қариндошларининг, айнан Ленин "сўнгги ўтинчи" -- қайсидир маълум ( Москва ёки Петербург) қабристонда дафн этилишини сўрагани ҳақидаги ҳеч қандай ҳужжат мавжуд эмас.
Сананинг кўчирилиши.
Владимир Ленин 1924 йилнинг 21 январида вафот этди. Дафн тадбири билан Дзержинский бошчилигидаги махсус комиссия машғул бўлган. Бошида дафн маросимини 27 январда ўтказиш режаланган- афтидан у "камтарона сценарий" асосида бўлиб ўтиши мўлжалланган, яъни майит Союзлар уйидан чиқарилади, Қизил Майдонда митинг ўтказилади ва Кремль девори ёқинида Свердлов қабри ёнида тобут қўйилади. Аммо бу режа рад этилди, бунга узоқ ҳудудлардан ва бошқа республикалардан делегатларнинг айтилган санага етиб келолмаслиги важ-карсон этиб кўрсатилади. Ўшанда янги таклиф келиб тушади, тадбир 26 январь, шанба кунига кўчирилади. 21 январь оқшомида Лениннинг ўлими ва 26 январда дафн этилиши ҳақида маълум қилинган телеграммалар йўлланади. Лекин 24 январга келиб. аён бўладики; бу вақтда дафнга жойни тайёрлашнинг имкони йўқ, ишларга нафақат тупроқнинг жиққа ҳўллиги, устига устак ер ости коммуникация нуқталарига дуч келингани, уларни бузиш ёки қайта тайёрлаш ҳам ҳалақит берарди. Дафн жойини ҳозирлашнинг янги муддати белгиланади- бу 26 январь куни соат 18.00 да тугатилиши, айнан дафн 27 сида бўлиб ўтиши шарт эди.
Троцкийнинг йўқлиги.
Сананинг кўчирилишига бошқа сабаблар ҳам бўлиши мумкин. Масалан, "Троцкий омили" кенг тарқалган фараздир-- гўё Сталин кучли рақибдан ҳадиксираб, санани кўчиришга махсус " фикрлаган" ва Тифлисда даволанаётган Троцкийни у ердан қайтишини тақиқлаган. Бироқ Лениннинг вафоти ҳақидаги телеграммани биринчилардан бўлиб айнан Троцкий олган. Даставвал у Москвага келишга тайёрлигини билдирди, кейин эса қайсидир сабабларга кўра ниятидан қайтди. Унинг қарори нега ўзгарганига Сталиннинг унга юборган телеграммаси мазмунига қараб, хулоса чиқариш мумкин, унда у "техник имконсизлик боис унинг дафнга етиб келолмаслигидан таассуф изҳор этади" ва Троцкийга масалани ўзи ҳал ҳал қилиши лозимлигини айтади, яъни дафнга келиш ё келмаслиги ўз ихтиёрида. Троцкий эсдаликларида Сталин билан суҳбати қайд этилган, унда гўёки у шундай деган: "тобут шанбада қўйилади, барибир етиб келолмайсиз, даволанишда давом этишингизни маслаҳат берамиз."Бундан англашиладики, ҳеч қандай тақиқ аломати йўқ, фақат маслаҳат. Троцкий балким ҳарбий учоқдан фойдаланганда маросимга улгурарди, шунингдек, у буни чиндан ҳам ҳоҳлаганда маросимда қатнашиши тайин эди. Троцкийнинг қайтмаслиги учун унда сабаблар талайгина эди. Афтидан у Ленинни фитначилар заҳарлаган деб ҳисоблаган, навбатда ўзи бўлиши эҳтимолидан хавфсираган.
Ўлим сабаблари.
1923 йили газеталар Лениннинг саломатлиги борасида ҳисоб бериб боришди, касаллик билан олишаётган доҳий сиймосининг янги афсоналари яратилди: у газета ўқимоқда, сиёсат билан қизиқиб, овга ҳам чиқмоқда. Маълумки, Ленин бир қатор инсультни бошидан кечирган, биринчиси Ильични ногирон қилган бўлса, учинчиси ўлдирган. Умрининг сўнгги йилларида деярли гапирмаган, ўқий олмаган, унинг "ови" эса ногиронлик аравачасида шунчаки сайр манзарасидан иборат бўлган. Ленин вафотидан сўнг унинг жасади ўлим сабабларини ўрганиш учун дарҳол ёриб кўрилган. Мияга қон қуйилгани аниқланган,
Меҳнаткашларга шундай ахборот етказилди: "Муҳтарам доҳийимиз бор кучини аямагани ва тинмай ишлагани учун вафот этди." Мотам кунлари матбуот ҳадеб Ленинга ўз ўзини қурбон этган "буюк жабрдийда" ҳиссини тақаб, буни барчага уқтиришга уринди, бу тўқилган афсонанинг бир қисми эди: Ленин ростданам кўп ишлаган, бироқ ўзига ва соғлигига эътиборли бўлган, у тамаки чекмаган, ичимлик ҳам суистеъмол қилмаган. Ленин вафоти заҳоти бир фараз урчиди, гўё у Сталин буйруғи билан заҳарланган, устига устак заҳар аломатини аниқлаш борасида унинг танасида ҳеч қандай текширув ўтказилмаган. Ўлимга бошқа сабаб сифатида унинг захм касаллигига чалинган бўлиши эҳтимоли ҳам тахмин қилинарди, ўшанда бунга оид дори-дармонлар жўн, ҳатто хавфли эди, таносил касалликлари айрим ҳолларда инсультни ҳам чақириш хислатига эга, доҳийдаги аломатлар эса, шунингдек, унинг жасади ёриб кўриш натижалари бу хулосани инкор этаётганди.
Жиҳатма жиҳат ҳисобот.
Жасадни ўрганишдаги илк натижалар аён этилган бюллетень қисқа баёнотдан иборат эди, лекин 25 январь кунидаги расмий натижаларда кўплаб тафсилот акс эттирилди. Миянинг тўлиқ жиҳатини кўрсатиш билан бирга, терисини ўрганиш тадқиқоти ҳам айтиб ўтилган, ундаги ҳар бир яра-чақа саналганди, юракнинг ҳажмига довур тасвири, ошқозон, буйрак ва бошқа аъзоларнинг ҳолати кўрсатилганди. Британиялик журналист, Нью-Йоркнинг Москвадаги бўлими бошлиғи Уолтер Дюранти бундан ҳайратланганини яширмаганди, унингча бундай ҳисобот русларда хафақонлик ҳиссини уйғотмай, аксинча ўлган доҳий жуссасига объект сифатида қизиқишни кучайтирган, одамлар доҳий танасидаги аъзолар ҳақида миридан сиригача билишга муштоқ эдилар. Бироқ яна шундай муносабат мавжудки, ҳисобот Москва партиясиз зиёлиларида "лол қолдирувчи тушунмовчилик" уйғотган, шунингдек улар бунда большевикларга хос бўлган инсон табиатига соф материалистик ёндашувни кўришган. Бу тарздаги жиҳатма жиҳат ҳисобот тайёрланишига бошқа омилларни ҳам сабаб сифатида қайд этиш мумкин- беморни асраб "қололмаган" шифокорлар бу билан ўзларини хавфсизлантиргани эҳтимоли ҳам мавжуд.
Вилоятлардаги ўртоқлар.
Илк мўмиёлаш ишлари 22 январь куни жасад ёрилгандан кейин доктор Абрикосов бошчилигида дарҳол амалга оширилган. Бошида жасадни дафнгача сақлашни мўлжаллашган, кейин эса қирқ кунга белгиланган янги жараён ўйлаб топилди. Мўмиёлаштириш ғояси ҳақида илк бор 1923 йили айтилган, бироқ мазкур қарорни аниқлаштирадиган бирор ҳужжат топилмаган. Ленинни дафн этишни муқаддас ҳодисага айлантириш истаги ўз-ўзидан тушунилган қадамдир, зотан мамлакатга "янги дин" ва "янги қутлуғ қадамжо" зарур эди. Қизиғи шундаки, Горький Ленинни " Россияни қутқариш учун зиммасига беқиёс маёъулиятни ортқилаган" дея баҳолаб, уни Исо Масиҳга қиёслаганди. Бундай оҳангдаги тенглаштириш газетадаги мақолаларда ва ўша даврнинг атоқли кишилар чиқишларида ҳам акс этган. Балким Сталин Ленинни "русча" удум асосида дафн этиш таклифи билан чиққанда православ черков анъанасинғ оммага кўз-кўз этишни назарда тутган, чунки Сталиннинг ўзи диний семинарияда таҳсил олган, шунга бу ғоя тасодифий эмас. Троцкий эса асабий ҳолда бунга раддия кўрсатган: унингча инқилобий марксизм партияси учун бу мутлақо йўл қўйиб бўлмайдиган амал эди. Сталин эса вилоятлардаги сирли ўртоқларга таянаётганди, гўёки улар рус тушунчасига зид жасадни ўтда куйдириш амалиётига қарши эдилар: "Баъзи ўртоқлар замонавий фан мўмиёлаш ёрдамида марҳум танасини узоқ вақт сақлаш имконига эга деб ҳисобламоқдалар." Бу "вилоятдаги ўртоқлар" кимлиги мавҳумлигича қолди. 25 январда "Рабочая Москва" газетасида"халқ вакиллари"нинг "Ленин танасини асрамоқ керак!" сарлавҳаси остида учта хати чоп этилди. 1924 йилнинг ёзида Крупская ва Лениннинг яқин қариндошлари норозилигига қарамай, матбуотда "Владимир Ильич танасини ерга қўймаслик, балким уни Мавзолейда жойлаштириб, уни зиёрат қилиш муддатини узайтириш" қарори билдирилди.
Тириклардан тирик.
Ленинга нисбатан 1918 йилги суиқасддан сўнг унинг сиймосига нисбатан иккита ёнма-ён фикр ҳосил бўлди: ҳамма қатори ажали бор оддий одам ва ҳеч қачон ўлмайдиган доҳий. Оламдан ўтган Ильичга изтироб-- бошида ҳамон ўша ўлмас Ленин ҳали ҳам турган янги кураш ғояси билан алмашиши лозим эди. Газеталар шундай ёзарди: "Ленин ўлди. Лекин Ленин миллионлаб қалбларда яшамоқда. Ҳатто жисмонан ўлими билан ҳам у сўнгги буйруғини бермоқда:" Мотам тадбирлари, сиреналар ҳайқириғи ва беш дақиқалик иш тўхтатишлар-бу ҳатти ҳаракатлар унинг шахсига сиғинишнинг асосий бўғинлари эди. Ленин билан видолашишга миллионлаб меҳнаткашлар келди. 35 даражалик аёзда одамлар гулханда исиниб ўз навбатини кутишар, кейин эса аҳён-аҳёндаги йиғи овози билан бузилаётган сукут ичида тобут ёнидан жим ўтишарди. Уларни бир нарса бирлаштирарди: қайғу ва ваъда қилинган ёруғ келажакка қайноқ ишонч. Жудаям узоққа чўзилган хайрлашув билан боғлиқ мамлакатлар бир асрга яқинлашган вақтдан кейин ҳам ҳалиям шу ҳолатни асраётгандек туюлади. Кимнингдир "ғалаба" си бунга нуқта қўйиши-ҳозирча Ильич мотамининг асосий сиридир.
