Jun 15, 2021
Шифокор, идеалист, интеллектуал, шоир, қўлида қурол кўтарган аскар, кўча мафкурасига кўра, чапани бўз эркак- Че Гевара худди шу таъриф ва тавсифлардаги қиёфада бўй кўрсатади. Исёнкорлар, инқилобчилар унинг машҳур сурати туширилган футболка, кепка ва бошқа нарсаларни сотиб оладилар ва шу тарз билан дунёни ўзгартирамиз деб ишонадилар. Қотирилган ва кўпайтирилган мазкур образнинг ростакам Че Гевара билан қанчалар умумий боғлиқлиги ҳақида кам кишилар мулоҳаза юритади. Чинаками эса у қайсар, таърифга тил ожиз, шафқатсиз, қонхўр қотил ва гуруҳбоз, қачонлардир гуллаб-яшнаган Кубани концлагерга айлантирган Фидель Кастро тузумининг бош жаллоди бўлганидир. Хўш, аслида Че Гевара ким эди ва вақт ўта бориб издошлари ундан нега юз ўгирган? Ушбу мақола шу ҳақда.
У кўринишидан 14 яшар болага тиз чўкишини буюрди. Бир неча соат аввал ўсмир Эрнесто Че Гевара отряди каллакесарларига отасини қатл этишда халақит беришга уринганди.
"Қотиллар, қотиллар!"-қичқирганди ўшанда йигитча. Энди эса унинг ўзига ўлим таҳдид солаётганди. Бироқ буйруқ-фармойишни бажариш ўрнига у Геваранинг юзига қатъият ила боқиб, ҳайқирди:" Агар мени ўлдирмоқчи бўлсангиз, буни тик турган ҳолимда бажаринг. Эркаклар тик туриб. жон берадилар! "
Шунда ғазабга тўлган Че белидаги ғаладондан тўппончани чиқариб, ўсмирнинг чаккасига тиради ва тепкини босди. Отилган ўқдан боланинг боши парча-парча бўлиб атрофга сочилиб кетди.
Эрнесто Гевара бадавлат томорқадорлар оиласида туғилган (1928 йил, 14 июнь) ва унинг уруғ-аймоғи испан ва ирланд зодагонлари аждодларига мансуб. Келгусида чин коммунист шарафига лойиқ кўрилган шахс инқилобчи бўлиб етишгандан сўнг ҳам бунақа келиб чиқиши билан мақтанишдан уялмасди.
Болалигида унда астма касалини аниқлашди ва у бутун умр бундан азият чекди. Тўққиз ёшига қадар таълим олиши билан онаси машғул бўлди. У соатлаб тўшакда ётиб, фалсафа ва шеъриятга доир китоблар мутолаа қиларди, шахмат ҳам ўйнарди.
Бундан сўнг иккинчи синфга боради. Альта-Грасия шаҳарчасидаги мактаб директори сўзларига кўра, қобилиятига қарамасдан, синфда у яққол кўзга ташланмаган, бироқ мактаб ҳовлисида шум етакчига айланган. У болаларни ҳайратда ҳангу манг қолдиришни яхши кўрган: синфда бўр еган, сиёҳ ичган, ўзини тореадор этиб кўрсатишни севган. Кўчада Эрнесто рогаткада чироқларни синдирган, ўзини хафа қилган тенгдошидан қасос олиш учун роялидаги фил суягидан ясалган клавишларни нажасга белаган.
Унинг қаҳри қаттиқ эканлиги болалик пайтидан билинган, у ўсмирлар ўртасидаги барча муштлашувларда қатнашган, рақибларини қони чиққунча дўппослаган. Бундан ташқари, холаваччаларидан бирининг шоҳидлик беришича, у жониворларни қийнашни ёқтирган.
У атрофдагиларни лол қолдириш, эътиборини тортиш учун буни намойишкорона бажаришни хуш кўрган.
Дўсти Альберто Гранадо шундай хотирлайди: "Уни El Loco (жинни) деб аташарди. Унга ёмон бола бўлиш ёқарди. Масалан, кам чўмилиши билан чиранарди. Шунинг учун унга Cancho ( чўчқа) деб ҳам лақаб қўйишган. У одатда кўйлагини 25 ҳафтадан буён ювмаганини айтарди."
Шу баробарда у қизлар ўртасида катта шуҳрат қозонганди. У билан ишқий алоқада бўлган холаваччаларидан бирининг эслашича, қизлар Эрнестога бир қадар ошиқ ҳам бўлиб қолишганди. Унинг ўзи эса паст табақадан чиққан, асосан хизматкор аёлларни шаҳвоний муносабатга тортишни севган.
Че ёшлик даврида Фрейд ва Бертран Рассел, Бенито Муссолини, Карл Маркс ва Иосиф Сталин ишларини берилиб ўқиди, у Франц Кафка ва Жан Поль Сартрни севарди. Бундан ташқари гаплари орасида Фридрих Ницше ва Жек Лондондан иборалар ишлатишни ёқтирган. "Майн кампф" китобидаги Гитлернинг марксизм ҳақидаги ғояси унга хуш келган, Фридрих Энгельс ва Владимир Ленин асарлари ҳам эътиборида бўлган.
Севимли бувисининг ўлими ва астма касалидан тузалиш истаги уни врач бўлиб етишишига таъсир кўрсатган. Синглиси Селиянинг сўзларига кўра, бувиси вафоти пайтидагидек уни ҳеч қачон қайғуга чўмган ҳолда кўрмаган. Ўшанда Буэнос-Айрес университетига ўқишга кириб, медицинани ўргана бошлайди.
1952 йил январида у мотоциклда акаси билан Жанубий Америка бўйлаб машҳур турга отланади, у бу ҳақда "Мотоциклчи кундалиги" да батафсил ҳикоя қилган. Улар Чили, Перу, Колумбия, ва Венесуэлани саёҳат қилишади. Келгуси йил университетни тамомлагач, улар Боливия, Перу, Эквадор, Колумбия, Панама, Сальвадорда бўлишади. Бу сафарларга пулни ота-онаси беради. Бўлғуси революционернинг ўзи эса ишламасликни маъқул билган.
1954 йили у Мехикога келади ва ниҳоят Мексика шифохонасининг аллергология бўлимида ишлай бошлайди. Айнан ўшанда Аргентина испанчасига хос сўзлашув ўртасида оралиқ ибора Че ("Хўш, хўш. ") лақабини олади, чунки ўз нутқида буни у кўп қўлларди.
Мексикада танишлари уни Раул Кастро билан учраштиришади, у эса акаси Фидель билан таништиради. Бу учрашув Эрнесто Геваро ҳаётини белгилаб беради.
Ўша даврда ака-укалар Куба диктатори Фульхилсио Батиста тузумини ағдариш учун иккинчи уринишни амалга оширишга ҳозирлик кўришаётганди. 1956 йили "Гранма" яхтаси Куба соҳилларига етиб келди. Чега оид Кубадаги таржимаи ҳолларда унинг партизанларга беназир йўлбошчи бўлгани ҳақида қасидалар айтилади. Америкаликларнинг уқтиришича эса, у курашларнинг кўп қисмида астма оғриғидан азоб чекиб ётган. Ченинг ўзи ҳам ҳарбий тактика борасида ҳеч қандай тушунчага эга эмаслигини яширмаган. Шунинг учун жанговар матонат ҳақидаги ваъзлари уйдирмадан бошқа нарса эмас. Маълумотларга кўра, Фидель Кастро Майами пакти деб номланган келишувга биноан у Батистани қўлламайдиган сиёсатчилар, АҚШда яшовчи бадавлат ватандошлари билан тил бириктирган, улар унга пул беришлари, у пора эвазига Батиста армиясидаги ҳарбийларни ўз тарафига ағдариши керак эди. Айнан шу ҳолат инқилобчилар зафар қучишига хизмат қилган.
1957 йилнинг январида хотинига шундай ёзади: "Мен шу ерда, Кубадаман ва қонга ташнаман." У ўз ташналигини бир неча ҳафта ўтибоқ қондира бошлайди. Кастро буйруқ қилиб, Эутимо Герра деган партизан-деҳқонни отиб ташлашни сўрайди. Фидель буни бажаришни тансоқчиси Универсо Санчесга топширади. Уларга ўшанда врач ва оддий аскар Че Гевара кузатиб бориш учун қўшилади. Кам сонли кишилардан иборат гуруҳ ўрмон ичида шивалаб ёғаётган ёмғир остида боришарди. Охири улар овлоқ бир жойда тўхташади. Универсо Санчес каловланарди, атрофга аланг-жаланг боқиб, тўғрироғи, қатлни тўхтатишга баҳона изларди. Тўсатдан Че Гевара тўппонча чиқариб, партизанни чаккасига ўқ узади.
"У жонҳолатда типирчилаб, кейин тинчиди. Энди унинг ҳамма нарсалари менга тегишли,"-деб ёзганди у кундалигида.
Бунга Фидель Кастро диққат қаратади. Тезликда Че Гевара" ҳарбий жиноятчилар", "дезиртир ва бошқа контрреволюцион унсурлар" қатлларида фаол қатнаша бошлайди. Уларнинг аксарияти кўчалардан тўсатдан ушлаб олиб кетилган одамлар эди.
Бу воқеалар ўта раҳмсизлиги билан ҳайратга солади. Бир сафар исёнкорлар қўлига Батистанинг 17 ёшли аскари тушиб қолади. Ўспирин партизанлар уруши ҳақида ҳеч нимани тушунмасди. Гевара томонидан уюштирилган сўроқда у тутилганча, Чега тул қолган онасига кўмаклашиш учун армияга киргани, ёлғиз фарзанд бўлганидан шунга мажбурлигини тушунтиришга уринарди. Йигитнинг сўзини эшитмай, Че буйруқ берди. Болани боғлаб, янги қазилган ҳандақ ёнигача итариб бориб, отиб ташлашади. Че шахсан ўз қўллари билан инқилобчилар, аёллар ва болаларни ўлдирарди, баъзида бутун бир оилаларни йўқ қиларди. Уларни кўпинча кўчада овлаб, тўппа-тўғри қатлга элтишган.
1962 йили мамлакатдан қочган кубалик паталогоанатом Иброҳим Кинтана шундай хотирлайди: "Ўлдирилганларни даставвал биринчи тез тиббий ёрдам кўрсатиш давлат марказларига олиб боришарди. Бу ўлим ҳақидаги гувоҳномаларда ўқ жароҳатидан бошқа исталган изоҳ ёзилиши учун қилинарди. Бундан ташқари ҳукумат жасадни қариндошларига кўрсатишни қатъиян тақиқлаганди. Ўқдан ўлмаган деб ёзилган ҳолатларнинг 80 фоизида ўқ изларини учратгандик."
" Наҳотки бу ғаним армиясидаги ярадорларни даволаган ўша олижаноб Че бўлса? "-деб ёзганди у ҳақда Time журнали." Жин урсин, бутун шаҳарни Че қонга чўктириб ташлади. Гўё ҳар бир бурчакда қатл қилинганлар ўлиги сочилиб ётгандек эди, "- дея эслайди унинг ўртоғи Камило Сиенфуос исёнчилар назорати остидаги Санта-Клара шаҳарчаси ҳақида.
Революционерлар Оттавани эгаллашгач, Че Гевара виждони ҳеч озор чекмай энг ҳашаматли иморатлардан бирини ўзлаштирди. Унинг ёнида яхталар учун қароргоҳ ва улкан ҳовуз бор эди, уйнинг ўзида 7 та ваннали хона, сауна, массаж салони мавжуд эди. Аргентиналик унга инсоннинг айбдорлиги ҳақидаги исбот эмас, отиб ташлаш зарурлиги ҳақидаги далил кераклиги билан мақтанарди.
1959 йилнинг январидан июнига қадар асосий вақтини Сан Карлос-де- ла-Кабанья қўрғонида ўтказади. Мазкур жой қийноқ камерали қамоқхонага айлантирилганди, умрининг 22 йилини панжара ортида ўтказган Армандо Вальядароснинг сўзларига кўра, қалъа деворлари " Viva Cuba Libre! " ва "Viva Cristo Rey!" ("Яшасин озод Куба! " "Яшасин шоҳ Христос!") сўзларидан ларзага келар, изидан автоматларнинг бетиним ўқ товуши эшитиларди.
Че Гевара даврида Ла-Кабанья Куба Лубянкасига ўхшарди. Че ўзини шафқатсиз тутарди ва қўл остидагиларни ҳам шунга ўргатарди:" Ҳибсга олинганларни тунда сўроқ қилган маъқул. Айнан ўшанда у руҳий қаршилик кўрсатишга ожиз бўлади ва уни осон синдириш мумкин, "-дерди у.
Аниқ қанча сондаги одамни у қатлга йўллагани номаълум. Че Геваранинг 1956 йилдан билган кубалик журналист Луис Ортега "Мен-Че" китобида аргентиналик қўлидан 1892 киши ҳалок бўлгани ҳақида ёзган.
Дэниел Жеймс "Че Гевара. Биография" китобида Че Геваранинг ўзи Ф. Кастро бошқарувининг илк йилида бир неча минг ўлим ҳукмларига шахсан имзо қўйганлиги ҳақида тан олганини айтади. Шунга ўхшаш маълумотни Геварани Боливияда таъқиб қилишга ёрдам берган, куба-америка ЦРУ жосуси Феликс Роуригес ҳам келтиради. Унинг уқтиришича, айнан ўзи Геварани отиб ташланишидан аввал сўнгги терговни ўтказган. Унинг сўзларига кўра, кубалик инқилобчи икки мингта кишини ўлимга равона қилганини сўзлаган, уларнинг "ҳаммаси империалистик жосуслар ва ЦРУ агентлари бўлган" ини қўшимча қилган.
Че Гевара қотилликларни мақсадли, совуққон ва режали равишда амалга оширган. Давлатга нисбатан бироз норози кайфиятга мойил одамларнинг барчаси йўқ қилинаверган.
1960 йилларда у Гуанакабибес ярим оролида тузалиш-меҳнат жамлоғини очади- бунга илҳомланишига сталинча ГУЛАГ тизими туртки беради. Ченинг сўзларига кўра, бу ерга "инқилобий ахлоқ меъёрлари" тўғри келмаган шубҳали шахслар бадарға этиларди.
Independent Instituteдан Альворо Льоса шундай ёзади:
"1965 йилдан у ерга муттасил тарзда диссидентларни олиб кетишарди, кейин эса ОИТСга чалинганларни, ёрқин католикларни, Иегово шоҳидларини, афро-кубалик руҳонийларни олиб бориб тиқишди." Гувоҳларнинг айтишича, уларни катта машина ёки автобусга юклашиб, Гуанакабибесга ҳайдашган. "Кўплари жамлоқдан бутунлай қайтмасди. Қолганларни зўрлашар, калтаклашар ва тилка-пора қилишарди."-дея эслайди у.
Кузатувчиларга кўра, Ф. Кастрога рақибларининг ўлдирилиши ўз ҳокимиятини мутлақлаштириш учун зарур бўлган бўлса, Эрнесто Че Гевара бундан шунчаки лаззат олган.
Вақт ўта бориб, Куба етакчиси Че Геварани саноат вазири этиб тайинлайди. Бироқ мазкур қарор Куба иқтисодиёти учун емирилишли бўлиб чиқди. Ҳатто СССР томонидан кўрсатилган молиявий таъсир ҳам мамлакатнинг силлиқ ривожланишига ёрдам беролмади.
Жазоирда антисоветча чиқиши ва 1964 йили декабрида БМТ Бош Ассамблеясида сўзлаган"табиийки, биз ўқ узяпмиз... зарурат туғилар экан, бунда давом этаверамиз" оҳангидаги нутқи оловга фақат мой қуйди. Ченинг хурмача қилиқлари Фиделнинг жонига теккани ҳақида мишмишлар урчиди. "Биласизми, Че Гевара билан нима қилмоқчиман? Уни Санто-Домингога жўнатиб, Доминикан диктатори уни ўлдирадими ёки йўқми, шуни кўрмоқчиман."-деганди Фидель. Аммо бунга ҳожат қолмади.
У Че Геварани унинг учун одатга айланган юмушга-инқилоб тайёрлашга юборди. Бу сафарги танлов Боливияга тушди.
1966 йили ноябрида Че маҳаллий исёнчиларга кўмаклашишга отланади. Бироқ Куба ҳукумати тарафидан бирор қўллаб-қувватлашни олмайди.
Боливияликлар Геварани ушлаб, қўлга киритишди. 1967 йили октябрида уни асир олишди, сўроққа тутишди, шундан сўнг турли гап-сўзларга кўра, у ЦРУ билан алоқадор шахс, боливиялик ҳарбий хизматчи Марио Теран уни отиб ташлади.
Че Гевара ва унинг олти сафдоши танасини дарҳол Вальегранде аэропорти яқинига дафн этишди. Қабрнинг қаердалиги 1995 йилга келиб аниқ бўлди. Икки йилдан сўнг коменданти жасади қолдиқлари Кубага қайтарилди ва Санта-Клара мавзолейида қайта дафн этилди.
Че Гевара ўлимидан сўнг Куба пропагандаси ундан ўрнак олишга арзигулик оловқалб инқилобчи тимсолини ясашга чоғланди. Унинг сурати уч песолик Куба пулида муҳрланди. 2000 йили Time журнали Че Геварани " 20 та қаҳрамон ва санамлар" ва "ХХ асрнинг юз нафар шахси" рўйхатига киритди.
"Че ҳаёти- озодликни қадрлайдиган ҳар бир одам учун илҳом манбаидир. Унинг хотирасини доим эъзозлаймиз"-деб баён қилганди ўз вақтида ЖАР собиқ президенти Нельсон Мандела.
Кўпчилик Чени исёнкорлик ва антиимпериализм сиймоси дея қабул қилади. Бироқ унинг ўзи 1962 йили Куба ёшларига мурожаатида қўзғолон руҳини рад этганди. Че Гевара сўзлашдан чарчамаган мазкур ибора озчилик ёдида, унингча чинакам инқилобчи совуқтабиат, қотиллик учун мулоҳазали машина бўлиши лозим эди.
Мана унинг " Мотоциклчи кундалиги"даги битикларидан парча. Унинг маъноси Куба ташвиқоти яратган образга ҳеч ҳам ёпишмайди: "Ғолиб сифатида наъра тортиб, қуролимни қонга қиздираман ва нафратдан эс-ҳушимни йўқотиб, мағлуб бошини сапчадек кесиб ташлайман. Шунда анқиган қон ва пилта иси, душман ўлимини туйиб димоғим таранг тортганини ҳис этаман. Пролетариат ғалабасига пешвоз чиқиш учун, йиртқич овозида ўкириб, муқаддас курашга ҳозирланяпман."
Че Гевара рақиблари у анқиган қон ва пилта ҳидини жанг майдонида эмас, , аслида кўзлари, қўл-оёқлари боғланган эркак ва болаларни отаётиб ҳис қилган дея ҳисоблайдилар.
Ксения Мельникова, lenta.ru
