Dec 15, 2021
Шу кунларда бир сўз қулоққа тез-тез чалинмоқда-буллинг. У юқори ҳукумат минбарлардан, президентлар оғзидан ҳам янграмоқда, яъни ҳозирда бу масала алоҳида фавқулодда хавотир уйғотаётган деб кўрилмоқда. Хўш буллинг нима ўзи?
Буллинг ( инглиз тилида " қўрқитиш", "хўрлаш"," гижгижлаш" маьноларини англатади)-болаларнинг бошқа бир болаларга нисбатан зулмкорлигидир, бунда кучлар нотенг бўлиб, қурбон бўлаётган уни қанчалар эзишаётганини намойиш этади.
Буллинг ҳар доим жисмоний ҳужум тарзида акс этмайди. Кўпинча қўйидаги руҳий шаклларда у рўй беради:
- оғзаки ёвузлик ( ҳақоратлар, қўпол ва ноўрин ҳазиллар, калака қилиш ва ҳоказо)
мишмиш ва ғийбат тарқатиш;
бойкот қилиш, яккамоховлик (бу буллингнинг энг хатарли шаклидир, у ўз. жонига қасд қилишга ҳам олиб келади)
Буллер ким ўзи?
Буллерлар-зўлм ўтказадиган болалардир. Ҳар ҳолда буллинг жараёнида улар устунликда бўлишса-да, аслида буллерларга ҳам яхши эмас. Бундай хулқ-атворга кўпинча оиладаги муҳит сабабдир.
Буллингда ким қатнашади?
Буллинг кўпроқ ўрта ва бошланғич мактабларда кенг ёйилган. 10-11 синфларга бориб ўсмирларда мия фаолиятининг шаклланиши, ўзини ўзи идора қила олиш ҳисобига у секин-аста йўқолади.
Агар жамоада ғизғизон бошланса, унга қўшилмаслик қийин. Буллингда роллар бисёр. Учта асосийси: булли (хўрлашни ўйлаб топиб, уни бошқаради.), кузатувчилар (гўёки жанжалдан нари, бироқ барибир зўравонларни ё олқишлашади ёки қоралашади) ва қурбон.
Таассуфки, буллинг вазиятида бетараф туриш қийин. Мабодо битта синфдоши ҳужумларга учраб, бу қолганларга "дахли йўқ" тақдирда ҳам, кузатувчилар кўпроқ бундан озор чекадилар.
Психологияда ҳатто " кузатувчи жароҳати" деган истилоҳ ҳам бор. Кўпинча болалар четдан кузатганда давом этаётган зўравонликни мустақил таҳлил этишга ожиз бўладилар. Буллинг нафақат унинг қурбони бўлган болага, уни кузатаётган гунг гувоҳлар руҳий соғлигига ҳам зарар етказади.
Агар бола буллинг қурбони бўлса, нима қилиш керак?
Оиласининн таъминоти қандай бўлиши, ота-онаси нақадар ғамхўр эканидан ҳамда ақлий ривожи қай даражадалигидан қатъий назар исталган бола буллинг қурбони бўлиши мумкин. Муҳими, катталар жиққа тегиш ҳолатларини кузатиб туришлари лозим, ҳатто бу фарзандларига тааллуқли бўлмаса ҳам.
Буллингни қандай пайқаш мумкин ва у қанчалар хавфли?
Агар бола шундай вазиятга тушсаю, ўзига нисбатан безорилик ҳақида оғиз очмаса, буни қўйидаги жисмоний ва руҳий аломатларга қараб илғаш мумкин.
қорин ва кўкрак соҳасида сабабсиз оғриқлар;
мактабга боришни ҳоҳламаслик ва ўзлаштириш пастлиги;
асабий таранглик, энурез;
ғамгин қиёфа, безовталик, қўрқув;
бузилган уйқу, тушда алаҳсираш;
руҳий зўриқиш;
такрор шамоллаш, ва бошқа касалликлар;
ёлғиз қолишга интилиш, мулоқотни истамаслик;
иштаҳа бўғиқлиги;
ортиқча ён бериш, эҳтиёткорлик.
Мактаб безорилиги барча учун ёқимсиз асоратларни келтириб чиқаради. Буллингга учраган болалар руҳий карахтликни бошидан ўтказиб, ўз жонига қасд этиш уринишларини ҳам амалга оширишади.
Зулмкор болалар эса ўқишдан орқада қолишади, жиноятга мойилликни кўрсатишади, педагогик жамоани дарс ўтиш ўрнига интизомни сақлаш билан шуғулланишга мажбур этади.
Жанжалли ҳолатлар шоҳидлари қурбонлар ўрнига тушишдан хавотирланиб, буллерга қўшилишлари ҳам мумкин. Ёки воқеага аралашмаганига ўзини айбдор санаб, кузатувчилик жароҳатини олишади. Оқибатда мактабдаги хўрлашлар бутун бир таълим таъзимини узиб қўйиб, умумий тарангликни, бир биридан узоқлашиш ва шафқатсизликни вужудга келтиради.
Буллинг билан қандай курашиш керак?
Ўсмирлар буллинги- ҳал қилиниши мажмуавий ёндошув зарур бўлган муаммодир. Мактабдаги безорилик билан ўқувчининг ёлғиз ўзи эмас, ота-она, мураббий ва ўқувчи шуғулланиши керак. Буллинга дуч келганларга асосий маслаҳат- тезроқ мутахассис йўл-йўриқларини олиш лозимдир. Келинг, ҳар томон қандай йўл тутиши кераклигига эътибор қаратамиз.
Ота-она нима қилиши лозим?
Қурбон бўлган боланинг ота-онаси айбдорлик, уят, алам, оғриқ ва чорасизликни ҳис этишади. Шу туфайли қўллаш ва ҳамдардлик ўрнига унга
ғазабларини сочишади. "Нега қайтариб башарасига туширмадинг?"," Латта бўлмасанг-чи? ", Ўзинг айбдорсан" ва ҳоказо.
Шу нарсани англаш муҳимки, бу ҳар қандай оилада содир бўлиши мумкин. Бу ерда ҳеч ким айбдор эмас, айниқса боланинг ўзи. Ота-она сифатида вазиятни эплашда қийналаётган бўлсангиз(бу аслида нормал ҳол), унда ўзингиз яқинларингиз ёки психолог қўлловини олишингиз зарур.
Мутахассис билан суҳбатдан сўнг бўлиб ўтган ҳодиса юзасидан бола билан гаплашиб олишингиз мумкин. Сизга мулоқотга кўмак берадиган иборалар шулардир.
"Мен сенга ишонаман." Бу болага муаммони биргаликда бартараф этишни тушунига ёрдамлашади.
"Сен билан шу содир бўлганидан афсусдаман". Бу унинг ҳиссиётлари билан бўлишишаётганиз ҳақидаги сигналдир.
"Менга бу ҳақда маълум қилганинг яхши иш бўлди." Бола сизга мурожаат этиб тўғри қилганини исботланг.
"Мен сени яхши кўраман, сенга ҳеч қандай хатар хавф солмаслиги учун борини қиламан." Мазкур ибора ҳимоя ҳиссини ато этиб келажакка умид уйғотади.
Бола билан ўзаро ишонч алоқаларини мустаҳкамланг, шунда улар ўз вақтида сиздан кўмак сўрашади.
Мураббий нима қилиши лозим?
Буллинг билан мактаб ва синфда ишламоқ-бу алоҳида улкан мавзудир. Мана мураббий қандай йўл тутиши шунга бир мисол.
Вазият: иккита қиз битта қизга бойкот эълон қилишди. Мураббий бойкот қурбони, ота-онаси розилигини олиб бойкот ташаббускорлари ва бетараф тўртта ўқувчини бирга йиғади. Ўқитувчи болаларга қиз нима ҳис этаётганини тушунтиради ва унинг қайғусини аритиш учун бир иккита чора ўйлаб топишларини сўрайди. Ўзларининг миссияси муҳимлигини билган қизлар "лойиҳа" га фаоллик билан қўшиладилар. Ҳафтада бир марта қатнашчилар учрашиб, ўз ютуқларини сўзлайдилар. Бир неча йиғиндан сўнг вазият ўзидан ўзи тугалланади.
Афсуски, ҳамма ота-оналар ҳам мактабдан бундай қўлловга эришмайдилар. Шунинг учун биргина йўл қолади-"оилавий таълим-тарбия". Мактаб безорилик бошқа такрорланмаслиги учун ҳушёр ва тизимли ишламайди.
Бола нима қилмоғи лозим.
Бола жуда тажрибасизлиги туфайли буллингдан ўзини ҳимоя этолмайди. Бу катталарнинг иши. Бироқ ихтилофларнинг олдини олиш учун катталар болаларга базавий йўл-йўриқларни кўрсатишлари шарт.
1.Ўзинг ишонадиган катта ёшдаги кишиларга буллинг ҳақида хабар бер, бу чақимчилик эмас.
2.Ўз қадрингни бил, ўзингга ишончни мустаҳкамла.
3.Янада кучли шафқатсизлик билан қасос олишга уринма. Қатъий ва кучли бўл (ҳеч бўлмаса юзаки).
4.Безорилик аралашган вазиятлардан қочиш, унда қатнашиш таклифини рад қилиш керак,
5.Агар зўравонлик шоҳиди бўлсанг, зудликда катталарни етаклаб кел ёки хўрланаётган болага ота-онаси ёки ўқитувчига бу ҳақда айтишни маслаҳат бер.
Агар фарзандингиз буллер бўлса, нима қилиш керак?
Кўпинча оилада зўравонликка учраган болалар буллер бўлиб етишадилар ёки ўтмишда руҳий жароҳат олганлар. Агар ота ўғил болани хўрлаб, саваласи, у буни эртасига ўзидан ожизроқ синфдошларига қўллаб кўрмоқчи бўлади. Бундай болага мутахассис кўмаги зарур, энг муҳими уйингизда нималар содир бўлаётганини таҳлил этиш лозим.
Шундай ҳоллар бўладики, буллер ўзини юқори тутиб, гўёки раҳм ҳиссини ҳам жиловлаб, нима қилаётганини яхши тушуниб туради. Бундай болага қаттиқ чегараларни ўрнатиб, қилган иши оқибатларини тушунтирмоқ лозим. Бу ҳақда у билан гаплашинг. Ўзингизни қурбон ёки агрессор сифатидаги тажрибангизни ҳикоя қилиб беринг.
Е. Трушина, психолог
