Dec 06, 2022
Мутлақ ҳокимият шахсни мутлақо йўлдан оздиради, зотан ҳокимиятнинг ўзи бошидан йўлидан адашмай турган бўлса бу бошқа гап. Бироқ ҳеч бир диктатор Жан Бедель Бокасса сингари ўта тўлиқ турли туман тафсилотга бой ҳаёт билан мақтана олмайди. Ғайриҳолатий диктаторнинг таржимаи ҳоли шу қадар маълумотга серобки, МАР йўлбошчиси ҳақида унинг ватанидан ташқарида ҳам ҳанузга довур афсоналар бичишади.
ДИКТАТОР БЎЛИБ ЕТИШИШ
Бокасса 1921 йили Қора қитъанинг марказий қисмида туғилди. У туғилган вақти унинг ўзига жудаям ноқулай давр бўлди- бу пайтда Европанинг босқинчилик сиёсати Африканинг бутун шарбатини сўриб олган, олтин ва жавоҳирларини ташмалаб, ўрнига беҳол инфратузилма, қашшоғона меҳнат ва турмуш шароитларини қолдираётганди. Ота-онаси 12-фарзандига католик руҳонийси Жан Батист де ла Саль шарафига исм қўйишмоқчи эди, лекин насроний тақвимида унинг исми jean-b. de la S деб қисқартирилганди. Шундан келиб чиқиб бўлғуси императорнинг иккита исми бор эди: Жан-Бедель (Ла Саль номининг бош ҳарфлари нотўғри талаффузидан) ва Бокасса (анъанавий исм, мбак тилидан "кичик ўрмон" маъносини билдиради), иккинчи исм президентлиги даврида фамилия вазифасини ўтаган.
Болалиги ҳақида маълумот у қадар кўп эмас: отасини 6 ёшида кўтарилган ғалаён чоғида отиб ташлашади, онаси бунинг учун ўз жонига қасд қилади. Ўз қарамоғига олган қариндошлари уни руҳонийлик ўқишига тайёрлашарди, унинг нияти эса уларнинг режасига сира тўғри келмасди.
1939 йили Бокасса француз Хориж легиони сафига қўшилади, ва Наполеондан илҳомланиб унвонларини оширишни бошлайди. 1941 йили у Браззавилни эгаллайди, 1944 йили эса мансаб пиллапояларидан кўтарилиш учун жанубий Францияда ўрнашиб олади. Урушдан кейин у радиоузатиш технологиясини ўрганади ва Сенегалдаги зобитлар мактабини битиради. 1950 йилдан 1953 йилгача Ҳиндихитойда куни келиб чангалзорда йўқолиб ғойиб бўлмагунча жанг қилади. Зобит Бокассани ахтаришга тушишди. Бир ҳафтадан сўнг уни аланга қаршисидан топишди: у гулханда вьетнамлик партизаннинг танаси бўлакларини пишираётганди. У жигарни " ғаним жасоратини ўзлаштириш учун" едим дея ўзини оқлашга уринди, бироқ натижада уни Фахрий Легион ордени билан тақдирлашди ва тараққиётдан нарига - Браззавилга хизматга жўнатишди.
Африка йили Бокасса ватанини ҳам четлаб ўтмади- 1960 йил Марказий Африка республикаси ўз мустақиллигини эълон қилди. Унинг илк президенти мақола қаҳрамонининг холаваччаси Давид Дако бўлди. Узоқ ўйлаб ўтирмай Жан Бедель МАРга кўчиб келди ва ҳарбий кучлар штаби бошлиғи ва мамлакатнинг биринчи полковниги бўлиб етишди. Айни шу даврда бўлғуси "доимий" хотини ўшанда 13 ёшга кирган Екатерина Дангиаде билан танишади.
МУВАФФАҚИЯТГА ЙЎЛ
1965 йил, янги йил олдидан Бокасса ҳарбий тўнтариш уюштирди, бу эса Африка учун одатий ҳолга айланганди. У Даконинг қисматини яхшиликча ҳал қилди- уни турмага тиқди, кейин Европага бадарға этди. Ва ўзининг маърифий бошқарувига киришди, биринчи навбатда конституцияга ўзгартиш киритиб, ўзини боқий президент деб эълон қилди. У мамлакатнинг ичида инсонпарвар ва сахий хайриячи сифатида донг қозонди. Оналар куни шарафига Бокасса қамоқдаги барча аёлларни озод этди ва аёл шаънини камситадиган ҳар қандай жиноят учун ўлим жазосини жорий этди. Ўғирлик ва бошқа жиноятлар учун шафқатсиз жазо тизими ишга тушди: биринчи қилмиш учун- бир қулоқ, иккинчиси учун қолган қулоғи, учинчи қилмишига бармоқлари учи кесилди. Қирқилган қулоқ ва панжалар қаёққа гумдон бўлгани борасида тарих сукут сақлайди, агар президентнинг тановул таъби назарда тутилса, улар қаёқда йўқолганини тахмин қилиш мумкин. Кунларнинг бирида у ўз вазирлар маҳкамасини вазирлардан бири билан меҳмон қилди. Ҳамма иштаҳа билан тўйиб олгач, йиғин сўнгида Бокасса ҳамкасблари нега йиғилишга келмаганини баён этди.
Бу аслида Бокассанинг сиёсий рақиби Александр Банза билан қандай ҳисоб- китоб қилганлиги ҳақидаги фаразлардан биридир. Банза 1965 йилги тўнтариш иштирокчиси эди ва сўнгра молия вазирлигини эгаллаганди.Унинг ўлдирилишига. йиллик бюджетни қабул қилиш пайти ўртада уйғонган ихтилоф сабаб бўлди. Уни давлат тўнтаришида айблаб, барча мансаблардан маҳрум этишди, расмий баёнотга кўра, у Кассай жамлоғида отиб ўлдирилди.
Ўзининг бошқарувидаги илк йилларда Бокасса ташқи сиёсатда қолган мамлакатлар ишончини қозонишни ( энг аввал Францияни), янги ҳокимияти тан олинишини мақсад қилиб олди. Бунинг учун МАР Хитой билан дипломатик алоқаларни узиб ташлади, ва мафкурасини ташвиқ этаётган коммунистик агентларни ҳайдаб чиқарди. Франция бош вазири Жорж Помпиду билан учрашувдан кейин Бокасса франк ҳудудидан чиқиш билан пўписа қилди, Шарль де Голлнинг ўзи шахсан 1966 йили расмий ташриф билан МАРга борди. Французлар мазкур республика билан муроса сақлашига тўғри келди, чунки у уран конларига бой бўлиб, Франция эса ядро дастурини жадал ривожлантираётганди.
Сўнгра эса Бокасса собиқ метрополияни шантаж қилишга ўтди: 70-йиллар бошида у Югославия, Шимолий Корея, Руминия ва СССР билан алоқа ўрнатди, 1976 йили Ливиядаги ҳамкасабаси Муаммар Қаддофий билан дўст тутинди. Ўз дўстлигининг садоқати исботи сифатида у ҳатто Исломни қабул этди ва исмини Салоҳиддин Аҳмад Бокасса деб эълон қилди.
Совет Иттифоқи ва Леонид Брежнев билан Бокасса ўртасидаги муносабат илиқ эди. Унга Брежнев билан оғаларча бўса олиш таомили жуда ёқарди, у бунга шундай қайдлар берган: мабодо лаб ҳўл ва бўшашган бўлса унда бу одам самимий, агар қуруқ ва иссиқ бўлса унда унга ишониб ўтирмаслик зарур. 1973 йили Бокасса "Артек"ка ташриф буюрди, бу ерда унга пионер қизлар маъқул тушди. Бу ерда унга ВЛКСМ нишони фахрий тақувчиси шарафи берилди ва меҳмон сифатида бўйнига қизил галстук боғланди. Рус ошхонаси Бокассога шу қадар ёқдики, ошпазни юртига меҳнат сафарига чорлади. Аммо мишмишларга кўра ўша ошпаз "қанддек ширин чўчқа гўшти" сақланадиган махсус музлатгични очганида даҳшатдан оёғини қўлга олиб элчихонага югурган.
Келасини айтганда Бокассанинг одам гўштига иштиёқи масаласи очиқ қолган. Президентнинг одамхўрлиги ҳақидаги мишмиш метрополия тарафидан юборилган унинг шахсий ошпази томонидан атайин тарқатилган деган фаразлар мавжуд. Бу пайтга келиб Жан Бедель ўзининг шантажи, Шарқий блок, Ливия ва Югославия ўйинини ўйнаётгани билан Франциянинг жонига теккан, шунинг учун уни одамхўрга айлантириб, ҳукуматдан силлиққина ағдаришга қарор қилинганди. Бироқ уни бошқа вақт ва бошқа сабаблар асосида ҳукуматдан қулатишди.
Бокассанинг бошқа диққатни тортадиган жиҳати унинг аёлларга суяги йўқлиги эди. 1965 йили уйланган Екатеринагача унда бешта хотин бор эди, ундан кейин эса яна 13 тага кўпайди. Бундай ҳолда "ҳарам" да 19 нафар тан олинган хотин бор бўлиб, улар 77 та болани туғишганди. Улардан фақат Екатерина асл исмига эга эди. Қолганларини у ё миллати ёки бувисининг номи билан - Мария деб атарди. Унинг хотиинлари эса бутун дунёдан йиғилганди: Руминия, Югославия, Лаос, Перу, Испания, Камерун, Ливия, Вьетнам, СССР, Хитой, Белгия, Франциядан.
ТОЖ КИЙДИРИЛИШИ
1976 йили Бокасса рақибларисиз ўтадиган президентлик сайловларидан чарчади ва МАРни империяга айлантиришга, ўзини император деб эълон этишга қарор қилди. Тож кийдирилиш маросимига пул йўқ эди, аммо бу Францияда сармоя тиқилиб ётганди- шу ерда Қаддофийга дўстлиги қўл келди. Ливия билан ўртадаги муносабатларни бузиши эвазига Франция МАРга 20 млн $ туҳфа қилди. Бу мамлакат умумий йиллик бюджетининг учдан бири қисми дегани эди. Қўлга киритилган маблағнинг чорак қисмига Бокасса жавоҳирли тож, шахсан Наполеонга кийим тиккан устахонага бошдан оёқ тождорлик сарпоси буюртма қилди. У меҳмонлар таклиф этилган ўйингоҳ бўйлаб "Африка чавандозлари" кузатуви остида от аравада айланди. Бу ерда уни ярим миллион долларлик бургут нусха улкан тахти равон ва тантанали оркестр кутаётганди. Тож кийгизиш маросими мушакбозлик ва зиёфат билан якунланди. Базму жамшидга 7 тонна гул, 600 та фрак, 25000 шиша бургунд, 40000 шиша шампан виноси буюрилди.
Бокасса Наполеонга тақлиддан чарчамади- у маросимга Рим Папаси Павел IV ни ҳам таклиф этди. Афтидан Бонапарт қилиғини юз фоиз кўчириб олмоқчи эди, Наполеон ўз даврида тожни Папанинг қўлидан юлқиб олиб, понтифик иштирокисиз, ўзини ўзи тожлаганди.
ҲУКУМАТДАН АҒДАРИЛИШ
Янги тузилган сулола императорига тахтини бошқариш кўпга чўзилмади. 1979 йили эси оққан африкалик билан ади-бади айтиб юришиш Франциянинг тўла тўкис тоқатини тоқ қилиб юборди ва уни ҳукуматдан ағдариш режаси ишлаб чиқила бошланди. Баҳона сифатида мамлакатда таълим соҳасидаги ислоҳот иш берди, ўшанда мактабларда Африка учун куракда турмайдиган баҳода-20$ га мактаб формаси сотиб олиш (кийимлар императорнинг хусусий тикувчилик фабрикаларида тайёрланиб, унда унинг нуқси албатта муҳрланарди) мажбурий этиб қўйилганди. Шу тариқа ўқувчилар ва талабалар намойиши тўлқини авж олиб кетди, бу эса армия тарафидан шафқатсиз бостирилди. Ўқувчи ва талабаларни турмахоналарга тиқишди, уларни ўнлаб сонда бир хоналик камерага солиб, қийноқлар қўллашди. Хавотирлар шу даражага етдики, армия норозиликларда гумонланиб қўлга олинган болаларнинг барчасини отиб ташлади. Францияда бу ҳақда журналистлар туфайли огоҳ топишди, бу эса ўша пайтдаги президент Валери Жискарнинг рейтингига салбий таъсир кўрсатди. Қонхўр диктаторни, устига устак одамхўрни қўллаш кун сайин обрў тўкилишига олиб келаётган ва француз ҳарбийлари тўнтаришни режалаштираётганди.
1979 йилнинг 21 сентябрида Жан- Бедель Ливияда сафарда бўлганида пойтахтда француз ҳарбийлари қўллови билан тўнтариш юз берди. Бирорта ҳам ўқ отилмасдан ҳукуматга ўз вақтида ағдарилган Давид Дако келди, у бошқарувнинг республика шаклини қайтарди. Император қувғинда Фил Суяги қирғоқларидан паноҳ излади, сўнгра Париж четидаги Ардикур қасрида хотини Екатерина билан жойлашди. Бу вақтда уни ватанида сиртдан маҳкамага тортишиб, ўлимга ҳукм этишди ва сиртдан қатл этишди.
Қасрда кечган 7 йиллик умри давомида Бокасса хотиралар битди ва уларни чоп этишга уринди, бироқ суд 8000 нусхадаги китобни тортиб олиб, уларни йўқ қилди. Унда Бокасса ўта палапартиш оҳангда ўз хотинларини экс-президент Жискар билан унинг МАРга расмий ташрифлари чоғида бўлишгани ҳақида эслаб ўтганди.
1986 йилда у худди Наполеон сингари МАРга халқнинг ўзи тахтга мени қайта ўтирғизади деган умидда қайтди. Аммо уни турмага ўтирғизишди, қайтадан суд қилишди, эндиги юзма-юз судда 12 та модда бўйича айблашди. Диққатга молик жиҳати шундаки, уни одамхўрликдан ташқари бошқа барча айбловларда айбдор деб топишди. Тўғрироғи, одамхўрлик айблови бўйича суд уни оқлади, зотан маҳкама жараёнини ҳатто Франциядан синчков кузатишаётганди. Ўлим жазосини бир йилдан сўнг бутун умрлик қамоқ жазоси билан алмаштиришди, 6 йил ўтгач эга ҳавасаки императорга амнистия қўллашди. Ўшанда илк демократик сайловларда сайланган президент шарафига маҳкумларга амнистия эълон қилинганди. Бу вақтда Бокасса вегетериан бўлиб етишди ва келгуси сайловга номзодини суришга тайёрланди, бироқ бунгача яшамади- уни инфаркт 1996 йили қулатди.
Уни сўнгги йўлга
кузатишга пойтахтга Бокасса бошқарув йилларини қўмсаган 30 минг нафардан ортиқ одам келди. Бундан ташқари 2010 йили қонхўр диктатор "барча ҳуқуқлар асосида тикланди." 2003 йили тўнтариш содир этган МАР президенти Франсуа Бозизе Бокассани "буюк инсонпарвар", "барча ижобий хислатларга эга улуғ бунёдкор, миллат ўғлони" дея эълон этди: "Мен Бокасса ҳақида сўзламоқчиман. У мамлакатни барпо қилди, биз эса у қурганини вайрон этдик ,"-деди у.
Д. Масалов, diskours.io
