Ҳенриҳ Бёлль."Харобалар адабиёти" ва сўнгдан нигоҳ

1945 йилдан кейинги бизнинг авлодимиз яратган адабий тажриба " вайроналар адабиёти" деган номни олди: зотан буни жиддий қабул қилишни исташмади. Бундай номланишга исён кўтармадик, чунки мазкур атама ҳолатга муносиб эди: биз тасвирлаган кишилар чиндан ҳам харобаларда яшашарди, тенг баробарда урушдан мажруҳланган эркаклар, аёллар, ҳатто болалар эди. Улар тийрак эдилар, кўришни билишарди. Ҳукм суришни бошлаган тинчлик зинҳор тўлиқ эмасди, уларни қуршаган воқеликда, кечираётган туйғуларида, уларнинг ўзларида орзу-хаёлга ўрин йуқ эди. Ва биз ижод аҳли уларни шу даражада жисмимизга яқин тутардикки, уларни ўзимиздан ажратиб олмасдик-қора бозор чайқовчилари ва уларнинг қурбонларидан, у ёки бу тарзда ватанидан ажраган қочқинлардан, энг аввало ўз ўзидан аён ўзимиз мансуб бўлган ғалати синиқ хотирага эга катта авлоддан, улар уйига қайтишганди, ахир. Охири тугашига ҳеч ким ишонмаган урушдан қайтишганди. Ва биз уруш, қайтиш ҳақида, ва қайтганимизда дуч келганимиз-харобалар ҳақида ёздик. Шундан ёш адабиётга уч луқма сўз таркалди- "уруш адабиёти", " қайтганлар адабиёти" ва "харобалар адабиёти".
Бу тариқа номланиш ўзини оқлайди: узоқ, олти йиллик уруш кечди, биз мазкур урушдан қайтдик, биз хароблик уюмларини учратдик ва шу ҳақда қалам тебратдик, кўрганларимиз энди телбалик саналарди, лекин биз кўришда давом этардик. Кўзларимиз боғланмаганди, ва биз нигоҳ солардик: яхши кўра олиш- ишлаб чиқариш қуролларидан биридир. Замондошни хомхаёлотли дунёга етаклаш бизга жудаям шафқатсизликдек туюларди, уни безовталаш нақ даҳшатнинг ўзгинаси эди.Ёки балким бир биримиз билан кўзбойлоғич ўйнашимиз ростданам тўғримиди?
Француз инқилоби рўй бериши кўплаб француз аслзодалари бошига илкис момақалдироқ бўлиб ёғилди: ҳайратнинг улканлиги даҳшат билан муштарак тушганди: ҳеч ким ҳеч нима ҳақида шубҳа қилмасди. Деярли тўлиқ юз йил хомхаёлли муаллақликда ўтганди: подавон хоним ва жаноблар чўпон қиёфасида ўйлаб топилган манзара қўйнида куйлашди, ўйнашди, китобий сархуш ишққа берилишди, танада чуқур ботган жароҳатли юрак билан қишлоқча тозалик ва бокираликни ижро этишарди, кўзбойлоғич ўйнашарди.
Француз халқи эса бундай хаёлаки ўйинга инқилоб билан жавоб қайтарди, унинг оқибатлари эса бир ярим аср ўтибдики кўзга яққол намоён, у ҳадя этган эркинликлардан унинг вужудга келиши тарихини унутиб ҳанузгача фойдаланамиз.
XIX аср бошида Лондонда бир ёш йигит яшарди, унинг ҳаёти ғам андуҳга тўла эди, отаси касодга учраб, қарздорлар турмасига тушган, ёш йигит эса чала қолган ўқишини давом эттириб, мухбирликни бошламаганига қадар этик қўнжи чиқариладиган фабрикада ишлади.Шу тарзда у роман ёза бошлади, мазкур романларга у кўрганлари ҳақда ёзди, унинг нигоҳи қамоқхоналарга, қашшоқлар учун бошпаналарга, инглиз мактабларига қадалганди, бу ёш йигит кўраётган воқеалар қувонч уйғотмасди, лекин у бу ҳақда ёзарди, қанчалик ажабтовур туюлмасин китобларини ўқишарди, кўплаб кишилар ўқишарди, ёзувчиларда кам учрайдиган ютуқ ёш адиб ҳиссасига тўғри келганди: турмахоналар қайта ташкил этилиб, ғамхўрхона ва мактаблар доимий диққат марказига олина бошланди- ва иш барчасига бошқача юришди.
Бу навқирон йигитнинг исми Чарльз Диккенс эди, ростдан ҳам унинг нигоҳи тийрак эди, кўзлари одатда қуруқшамаган , ёш ҳам тўлмаган, бироз намчил эди, "намчиллик" эса лотинчада humor деганидир. Диккенс ўткир нигоҳли ва юмор ҳиссига эга шахс эди. Унинг кўзлари шу қадар тийран боқардики, ўзи ҳеч қачон кўзи тушмаган нарсаларни ҳам ифодалай оларди, унга лупа керак эмасди, биноклни тўнтариб қараш усулига қиё ҳам боқмасди, бунда у узоқдан бўлса-да жисмларни аниқ кўриши мумкин эди, унинг кўзлари боғланмаганди, унда болалари билан кўзбойлоғич ўйнашга етарли юмор ҳисси бўлса-да, буни ҳеч қачон ўйнамаганди, Бироқ фаҳмимча энг охирини замонавий ёзувчидан талаб қилишади: кўзбойлоғични кам ўйнаб, кўзни қисиб яшамоқ керак. Мен такрор айтаман: адиб учун ўткир нигоҳ ишлаб чиқаришга қуролдир, аввал кўзи тушмаганини кўра олиш даражасидаги ўткир нигоҳ.
Айтайлик, адибнинг нигоҳи ертўлага қадалди- у ерда стол олдида бир эркак хамир қоримоқда, юзи унга беланган бу одам-нонпаз. Ёзувчи уни худди Хомердек, Бальзак ва Диккенс уни нигоҳидан қандай қочирмаган бўлса, бизга нон пиширадиган бу кекса кишини, шундай кўрмоқда. У шу олам сингари қартайган ва дунё тургунча йўқолмайди. Бироқ ертўладаги бу киши пастда тамаки чекади, кинога боради, унинг ўғли Россияда ҳалок бўлган, у бу ердан уч минг чақирим наридаги қишлоқ четида дафн этилган, унинг қабри ер билан битта қилиб текислаб ташланган, қабрга хоч ҳам илинмаган, қишлоқда илгариги ер ҳайдашган омоч ўрнини трактор эгаллаган. Бу барчаси пастдаги, бизга ертўлада нон пишираётган рангпар ва камгап одамнинг олами, бу дард уники ва унда учрайдиган зора севинч ҳам.
Кичкина фабриканинг чанг босган деразаси ортидан адибнинг нигоҳи жимит жуссали ишчи аёлни пайқайди, аёл станок ёнида туриб, тугма босиб чиқаради, уларсиз кийимимиз кийим бўлмай, бизни иситмайдиган ва ясатмайдиган жулдурдек эгнимизда осиларди, Бу жиккак ишчи аёл иш куни сўнггида лабини бўяйди, у ҳам кинога боради, тамаки чекмай у автомобилларни таъмирлайдиган ёки трамвай ҳайдайдиган йигит билан учрашади. Унинг онаси вайроналар остида кўмилиб қолгани ҳам-бу қизнинг дунёси, онаси оҳак аралашган чиркин харобалар тоғи тубида ётибди, унинг қабрига ҳам нонпаз ўғли сингари хоч илинмаган.Фақат аҳён аҳёнда қиз йилига бир марта онаси кўмилган ифлос харобалар қошига келиб гул қўяди.
Иккаласи ҳам- нонпаз ва қиз- бизнинг давримизга тегишли, улар вақт ичра димланишади, саналар уларни тўр каби қуршайди. Уларни мазкур тўрдан қутқармоқ улардан ҳаётини суғуриб олишдек гап, бироқ ёзувчи бу ҳаётни четлаб ўтолмайди, ростдан ҳам, мабодо харобалар адабиёти бўлмаса бошқа нима уларнинг ҳаётини сақлаб қола олади? Кўзлари чимирилган адиб ўз ич қаърига тикилади, у ерда ўз дунёсини яратади. ХХ аср бошларида Германия жанубидаги қамоқхоналардан бирида бир ёш йигит семиз бир китобни ёзди, бу йигит ёзувчи эмасди, бундай бўлиб ҳам етишмади, лекин ўқишга қулай этиб, зирҳланган семизгина асар битди, у Инжилга рақиб бўлиб миллион нусхаларда ёйилди. Мазкур китобни кўзи кўрмайдиган, юрагида нафрат ўти ва оғриқдан бошқа ҳеч нима учрамаган, халойиққа ташланган пичинг ва кинояли одам яратганди, китобнинг қай мисрасига қарамайлик унда нуқул бузғунчилик учрарди, виждони бўғиқ, кўришни билмаган бу бу кимса ўзини Адольф Гитлер деб атаган эди: унинг образлари сохтакор, услуби тоқат қилиб бўлмас оғир эди, у оламни оддий одам назари билан эмас, ўз юрагидаги сиқилган тасаввурлар асосида кўрарди.
Кимнингки кўзлари бор экан- у кўради. Бизнинг гўзал она тилимизда "кўрмоқ" сўзи фақат оптик жиҳатни англатмайди, кимнингки кўзлари бор экан, истаса шаффофликни ҳам ёриб ўтиб, жисмни бор ҳолидан ҳам сингиб кўра олади.
Ёзувчининг нигоҳи сотилмасдан инсоний бўлмоқлиги даркор: кўзбойлоғич ўйнаш шарт эмас, ахир пуштиранг, қора кўзойнаклар ҳам бор, улар воқеликни керакли рангга бўяй олади. Пушти ранглисига яхши тўланади, у кенг урфда, сотиб олинишга имкони ҳам кўп, бироқ қора рангга ҳам онда сонда талаб уйғонади, агар худди шундай бўлса, унга ҳам яхши ҳақ тўланади. Лекин биз дунёни ўз ҳолича, қандай бўлса шундай кўришни истаймиз, инсоннинг кўзи билан, нами қочмаган кўз билан, кўз ёшларга ҳам тўлмаган нигоҳда кўришни, кўзлар ҳўл- ва шу ўринда "ҳўллик" лотинчада humor деб аталишини эслатиб ўтамиз, шуни ёддан чиқармаслик лозимки, кўзларимиз қуруқ ҳам, жиққа ёшли ҳам бўлиши мумкин, яъни ҳаммасини юморга йўйиб бўлмайдиган нарсалар бор. Кўзларимиз ҳар куни кўп нарсани кўради: улар бизга нон ёпаётган нонпазни, фабрикадаги қизни кўрсатади, қабрлар ҳам кўзларимизни яхши эслайди; ва кўзларимиз харобаларни кўради: шаҳарлар вайрон қилинган, шаҳарлар гўристонга айлантирилган, ва кўзларимиз қабристонлар атрофида
уйлар бўй ростлаётганини фаҳмлайди, улар саҳна ортига ўхшайди, унда ҳеч зоғ яшамайди, моҳияти бошқаришдан иборат, одамлар суғурта компаниялари мижозлари сифатида бошқарилади, давлатнинг ёки маълум шаҳарнинг фуқаролари сирасида, қарзга ботирилиб бошқарилади- ахир одамни бошқаришга сабабу асослар
сон мингта эмасми?
Бизнинг вазифамиз шуни ёдда туттириш: инсон уни бошқаришлари учун мавжуд эмас, вайронгарликлар дунёимизда фақат ташқи тарафдан содир этилмайди, табиат ҳам уларни бир неча йилда бартараф этиш мумкин деб бизни хурсанд этишга сахий эмас.
Ғарбий Европанинг барча маълумотли аҳолиси учун Хомер барча шубҳалардан холи: Хомер- Европа эпоси асосчиси, бироқ Хомер Троя уруши ҳақида, Троянинг вайрон этилгани ва Одиссейнинг қайтгани ҳақида ҳикоя қилади. "Уруш адабиёти"," харобалар адабиёти", "қайтганлар адабиёти" -бундай номланишдан уялишимизга ҳеч қандай сабаб йўқ.

1952