Супермаркетлар изидан.

Супермаркетга ташриф кўпчилик учун кундалик юмушга айланди, аммо савдо-сотиқда мазкур шакл-шамойил юзага келганига узоқ вақт бўлгани йўқ. Супермаркетларни ким ўйлаб топган, қайси бири биринчи очилган ва у замонавий универсамлардан нимаси билан фарқланган.
Супермаркетлар 100 йил бурун АҚШда пайдо бўлган. Шундан буён қайсиси илк очилгани ҳақида баҳслар юради, бироқ шундай эса-да, бу мақомга айнан Кларенс Сондерснинг ўз-ўзига хизмат дўкони асосий номзод ҳисобланади. Мазкур шахс-америкача классик "ўзингниўзингярат" ақидаси намунасидир, у жаҳон иқтисодидаги оғир йилларда бўй кўрсатиб, рўёбга чиқа олган. Кларенс 1881 йилда камбағал оилада туғилган. Улар дўконнинг эски иморатида, ҳар тарафдан очиқ, совуқ ҳаво эсиб турадиган жойда яшашган. Турмушлари шу қадар ёмон эдики, Кларенснинг отаси ўғлига пойабзал сотиб олишга қурби етмасди. Уни оддий қопни йиртиб тикиб берарди. Супермаркет шаклининг бўлғуси асосчиси мактабда атиги икки йил ўқиган, отасига оиласини боқишга кўмак учун дала ишларини бажарган. Болалар унинг устидан кулишган, у эса ўзини ниҳоятда қашшоқлигидан уялган. Афтидан бундай ғариб ҳаётдан чиқиш истаги Сондерсга ўз номини чакана савдо тарихига ёзиб қолдиришга ёрдам берган. Барчаси 1900 йилларда бошланди. Бир неча йил ўсмир турли дўконларда ишлади, харидорларнинг одатий ҳаракатлари ва нимани харид қилишини диққат билан кузатди. Ўн йил ичида савдо-сотиқ илм-фанини деярли мукаммал эгаллади. 1913 йилдаёқ ҳамкорларининг қўллаб қувватлови остида Сондерс Мемфисда илк супермаркетини очди. Шаҳар учун бу йирик воқеа саналди. Аммо илк супермаркетлар ҳозирдаги қабул қилинган кўринишдан йироқ эди. Залларда ҳамон фартукли хизматчилар мавжуд бўлиб, улар харидор томондан танланган маҳсулотни олиб берар, уни тарозига тортиб, саволларга жавоб қайтарарди. 1916 йилда Сондерс Piggle Woggly "Енгил хаёл чўчқа боласи" ғайритабиий номи билан ўз ўзига тўлиқ хизмат муассасини очади. Замонавий ўлчовда бундай ном қолипга сиғмайдиган ҳол, лекин у даврда бу иш берган.
Сондерс харидорларга нималарни янгича таклиф қилган?
Харидорларга маҳсулотга қўл теккизишга рухсат. Одамларга энди раста, пештахта ҳалақит қилмасди, ҳар бири қизиқтирган маҳсулотни яқиндан кўриб, ушлай оларди. Одамлар савдо залини тўлиқ айланиб чиқишга мажбур эди, бунинг натижасида тасодифий маҳсулот сотиб оларди. Бунга мол билан яқиндан танишув, уларнинг бежирим тахлами таъсир кўрсатарди. Дўкон олдида маҳсулот ўғирланиши ва бузилиш хавфи мавжуд эди. Бироқ беихтиёрий харидлар эвазига бу зарар қопланарди.
Магазинлабиринт. Супермаркет иморати киши маҳсулотга ўта яқин келишига мўлжаллаб лойиҳаланган. У эшик олдидаги кассага қадар ўзига хос лабиринтни ҳам босиб ўтарди, Сондерс тузиб чиққан йўналиш уч ҳудуддан иборат эди: савдо зали, фойе ва омборхона. Савдо залининг асосий қисмини ҳозирги замонавий харидорларга таниш моллар танланган пештахталар ташкил этганди. Бунда Сондерс маҳсулотларни ажратилган ҳолда кўрсатишга қарор қилди. Масалан, тезда айнийдиган моллар қадоқланган маҳсулотлар ва маиший буюмлардан бўлак ҳолда қўйилганди. Ҳар бир қатор ёритиб турилган- бу харидорда кенглик ва тозалик ҳиссини ато этган.
Ҳар бир мол учун ягона дизайн. Piggly Wiggly маҳсулотининг ҳар бирида унинг вазни, нархи ва хусусияти акс эттирилган.
Залда музлатгич ўрнатилиши. Бу маҳсулотларни яхши сақлашга, рақобатчилариникидан турфа хил бўлишига олиб келган.
Ходимлар озлиги. Ходимлар фақат кассада ҳамда ичкари хоналарда ўтирарди, улар маҳсулотни тортиб, қадоқлашарди. Залда харидорнинг ёлғиз ўзи бўларди. Маҳсулот билан ишлайдиган ходимларга ягона кийим бериларди, шунга молларнинг ишлови тозалик нуқтаи назардан хавфсиз ўтарди.
Харид саватчалари.Piggly Woggly харидорларга маҳсулот солишга саватлар таклиф қилган- у вақтда у ёғочдан ясалган.
Франкчайзинг бўйича иш. Piggly Woggly фаолиятининг илк йилида ўз ўзига хизмат дўконини патентлаш ғояси уйғонди. Сўнг у франшизни Американинг озиқ-овқат дўконларига сотган. Биринчи йилдаёқ Сондерс Мемфисда 9 та дўкон очган.

Америкаликнинг кейинги йилларда ўз парвози ва қулаши содир бўлади. У миллионерликдан банкротликкача йўлни босиб ўтади, бироқ яна ўз маблағини йиғиб олади. 20 асрнинг 30 йилларига бориб Сандерс супермаркет шаклини яратишдан кўнгли совуйди. Умрининг охиригача бор кучини автомат дўконлар очишга қаратади. Унинг ғояларидан бири маҳсулотнинг алоҳида хиллари учун универсам ташкил этиш эди. Унда маҳсулотни ойнаванд автомат ичига тахлашарди. Ҳар бир маҳсулот ёнида илма тешик бор бўлиб, харидор калитни олиб, керакли қутини очарди. Лекин бу тарздаги савдони тезлатиш имкони бўлмади, мослама синиб қолиб, ишкал чиқарди ва супермаркетлар асосчиси бу ғоясидан воз кечди.