Энг бадавлат подшоҳ ва инсон

XIV асрда Европа ўзаро уруш жанжалларга мук кетганда, турклар босқини ва қора ўлат ёпирилиши юз берганда Ғарбий Африкада Мали салтанати гуркираб яшнади. Унинг ўшандаги ҳукмдори Манса Мусо улкан бойликка эга бўлиб, бу уни барча даврлар ва халқларнинг энг бадавлат кишиси этиб кўрсатарди.
Манса Мусо 1324-1325 йилларда амалга оширган Ҳаж сафари билан айниқса алоҳида довруқ таратди. Саҳролар бўйлаб 10 минг аскар, 30 минг оддий фуқаро, 12 минг қул ва 500 нафар жарчидан иборат карвон шоҳнинг манзилга яқинлашаётганидан дарак бериб бир маромда одимларди. Табиийки бундай улкан карвонни боқишга кўп маблағ кетарди, шунинг учун тарихий манбаларга кўра Манса Мусо ўзи билан 12000 кило олтин олиб олган, у ўзи учун ҳеч нимани аямасди.
Чўлу биёбонларни кезиб ўтаркан, ҳукмдор ҳар куни янги овланган балиқ, янги узилган сабзавотларни тановул қиларди. Уларни чопарлар етказиб турарди. Бунинг устига Мансанинг рафиқаси инжиқликлари ҳам бажо келтириларди. Бир куни Наериба Конде чўмилишни ҳоҳлади. 8700 та қул дарҳол қумни ковлашга тушди, эртаси куни эса эрталаб малика ва 500 канизаги ҳовузга тушиб, ундаги бурдуқдан тўлдирилган сувни бир бирига сочишарди.
Мансо Мусонинг Ҳаж зиёрати бир йил давом этди. Подшоҳ жума кунлари ўзи йўли ўтган шаҳарларда мачит қуришга фармойиш берди. Камбағалларга тилло улашди, маҳсулотларни баланд нархда сотиб олди. Бунинг натижасида кейинги ўн йил мобайнида Қоҳира, Макка, Мадинада олтин эвазига савдо юритиш ривожланди. Уйга қайтар чоғида Манса Мусо ўта йирик ҳажмда юқори фоизларда тиллони қарзга олди. Бу тарихда учраган атиги бир киши олтин нархини белгилаган ягона ҳодиса бўлиб чиқди.
Ўша даврда Мали давлати ғазнаси қазиб чиқариладиган олтин ва туз билан тўлдириларди. Подшо нафақат ўзи ҳақида, халқи ҳақида ҳам қайғурарди. Манса Мусо ўзининг ҳукмронлиги вақтида ўз мамлакатини гуллаб яшнашига сабабчи бўлди. Ҳамма ерда мачитлар бунёд этилган, кутубхона, университет ташкил қилинганди. Ҳукмдор исломни қабул этмай, мажусий динга эътиқод қилувчиларга тоқатли эди. Бу давлатни барқарорлаштирган муҳим омиллардан бири эди.
Манса бошқарув йилларини Мали учун "олтин аср" дея атайдилар. 2021 йил тадқиқотларига кўра Мусо жаҳон тарихидаги 25 нафар энг бадавлат инсонлар орасида биринчи ўринни эгаллаган, ундан кейинги ўринлар Рокфеллер ва Ротшильдларга насиб этган. Унинг бор бойлиги 400 млрд АҚШ долларига баҳоланган.

Фарит Истрофилов